حضور کودکان در مسجد از دیدگاه روایات و سیره عملی ائمه (علیه السلام)
نویسنده : حمید نجفیان
اکنون بجا است این سؤال مطرح شود: با توجه به اهمیت عادت دهی کودکان به مساجد، اسلام در قبال مسجد رَوی کودکان چه دیدگاهی دارد؟
در جواب این سؤال، باید گفت که در نگاهی ابتدایی به احادیث و روایات وآرده با پاسخهای دوگانه ای مواجه می شویم :
1- احادیثی که ورود کودکان را به مسجد مکروه می شمارد.
2- احادیثی که دلیل بر بلامانع بودن حضور کودکان در مسجد، و تشویق بدان امر است.
چند حدیث که به طُرق مختلف در باب کراهت حضور کودکان در مساجد وارد شده است چنین است:
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند :
«جنبوا مساجدکم مجانینکم و صبیانکم»
از مساجدتان، دیوانگان و کودکان خود را دور نگه دارید .
البته، شماری از علما و اهل سنت از این حدیث حکم عدم جواز ورود کودک را به مسجد استنباط کرده و بدان فتوی داده اند . قابسی از مالک نقل می کند : اگرکودک در سنین بازی و شیطنت است، من ورود او را به مسجد جایز نمی دانم.
اما در مقابل این حدیث، ما در مآخذ دینی شاهدیم که پیامبرص واصحاب ، بچه های خود را به مسجد می آوردند ، نه تنها بچه های سه چهارساله بلکه زنان اصحاب با بچه های شیرخوار خود درنمازهای جماعت حاضر می شدند.
روایات نشان نمی دهند که پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله و سلم) حتی در یک مورد برآنان یا بر والدین آنان نهیب زده یا به آوردن بچه هایشان به مسجد اعتراض کرده باشند. بلکه برعکس، عکس العملهایی که حاکی از تشویق و رضایت است، ازجانب آن حضرت مشاهده می شد.
ابن عمر درباره پیـامبرص چنین می گوید رسول خدا1را دیـدم که در منبر برای مردم سخنرانی می‌کردند، امام حسن (علیه السلام) درخروج از مسجد پایش لیز خورد وبه زمین افتاد .حضرت از منبر پایین‌آمد تا او را بگیرد، مردم او را گرفتند و به ایشان دادند .حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: خدا شیطان را بکشد . واقعاً فرزند موجب آزمایش است . به خدا قسم ، هیچ متوجه پاییـن آمدن از منبر نشدم ، تا اینکه او به من رسانده شد.
گاهی ، پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) درحال سجده بودند، که امام حسن (علیه السلام) می آمدند و برپشت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می نشستند . پیغمبرص به همان حال می ماندند و سجده را طول می دادند.
شبی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نماز عشاء می گذاشتند و سجده ای بسیار دراز به جا آورند .
پس از پایان نماز، علت را از ایشان پرسیدند ، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: پسرم حسن بر پشتم سوار بود ، و ناراحت بودم که پیاده اش کنم.
دو روایت دیگر که برحضور کودکان شیرخوار و خردسال در مسجد دلالت می کند، جالب توجه است .
صاحب مستدرک الوسائل ، ازکتاب عدة الداعی چنین نقل می کند:
روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با مردم نماز می گزاردند که دو رکعت آخر را کوتاه تر کردند. پس از اتمام نماز ، مردم گفتند: یا رسول الله ، متوجه کوتاه کردن نماز شدیم ، آیا اتفاقی در نماز روی داد .
فرمودند : چطور مگر ؟
گفتند: دورکعت آخر را کوتاه و مختصر برگزار کردید؟
فرمودند : آیا صدای گریه بچه را نشنیدید .
و درحدیث دیگری هست که فرمودند: ترسیدم فکر پدرش بدان مشغول شود.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درحدیث دیگری نیز می فرمایند :
من به نماز می ایستم و می خواهم تا آن را طولانی سازم . پس ، گریه کودکی را می شنوم. و چون خوش نمی دارم که بر مادر او سخت گیری کنم ، نماز را کوتاه تر برگزار می کنم .
در حدیث دیگری ضمن دلالت بر حضورکودکان در مساجد چگونگی شرکت آنان در صفوف جماعت ، بدین گونه بیان شده است :
« عن‌جابر،عن ابی‌جعفر قال: سألته عن الصبیان اذا صفوا فی الصلوه المکتوبة، قال : لا تؤخر و هم عن الصلوة و فرقوا بینهم »
جابر نقل می کند که امام باقر(علیه السلام) درباره کودکانی که در نماز واجب حضور می یابند پرسیدم .حضرت فرمودند:آنان را در آخر صفهای جماعت باهم نگذارید ، بلکه جداگانه دربین بزرگسالان پراکنده سازید.
باتوجه به احادیث و روایاتی که یاد آور شدیم ،اگر جمع بندی صحیحی به عمل نیاید شاید این شبهه ایجاد شودکه احادیث مشمول نوعی تناقض گویی شده اند،درحالی که به هیچ وجه چنین نیست . صدور احادیثی از قبیل : «جنبوا مساجدکم مجانینکم وصبیانکم ....» نشان می دهد که این حدیث شریف ،کودکانی را در نظر دارد که در حرکات خود و در شیطنت و شلوغ کاری مثل دیوانگان عمل می نمایند و در صورت حضور در مسجد ، موجب آلودگی یا ایجاد بی نظمی غیر متعارف در مسجد می شوند .
این احتمال هم وجود دارد که در جامعه آن روز با توجه به شرایط و عدم امکاناتی از قبیل پوشاک مناسب بچه ، حضورکودکان چه بسا موجب آلودگی مسجد و حاضران درمسجد می شد .
طبق نظر فقیه بزرگوار شهید ثانیS:« مُراد کودکانی است که به طهارت آنان اعتمادی نیست یا این که خوب و بد را تشخیص نمی‌دهند اما بچه مُمیزکه طهارت او مورد وثوق است و خودش نیز بر نمازها مواظبت می کند ،کراهتی برآن متوجه نیست ، بلکه سزاوار است او را به آمدن مسجد تمرین داد، هم چنانکه لازم است برای نماز تمرین و عادت داده شود »
عوامل مسجد گریزی کودکان
1. برخوردهای ناشایست و دلپذیر نبودن رفتارهای نمازگزاران خصوصاً سالخوردگان کم حوصله با بچه ها و حذف آنان از صفوف نماز .
2. طولانی بودن برنامه نماز جماعت و مراسم های مذهبی در مسجد.
3. منع کودکان از رفتار های کودکانه و ایجاد محرومیت های بی اساس در فضای مسجد .
4. تحریم های بی اساس کودکان از حضور در صف اول نماز جماعت و صدر مجالس و منع آنان از قرار گرفـتن در محل مطلوب و مورد علاقه شان.
5. جلوگیری از مشارکت بچه ها در برنامه های مسجد از قبیل : اذان ، اقامه و تکبیر گفتن ، پذیرایی ها ، توزیع کتب دعا و قرآن در برنامه های هفتگی مسجد و ..
6. نبود تشویق های بجا و به موقع و تحویل نگرفتن و بی توجهی به رفتار های خدا پرستانۀ وی از طرف نماز گزاران خصوصاً والدین و امام جماعت مسجد.
7. برخورد های دوگانه و تبعیض آمیز نماز گزاران و... بین کودکان حاضر در مسجد
8. عدم برگزاری مراسم های مطلوب و جذاب ویژۀ کودکان در فضای مسجد و منحصر کردن برنامه ها برای بزرگسالان .
9. زیاده روی در برگزاری مراسم های عزاداری و کم توجهی و بی مهری به برنامه های شاد ولادت ائمه اطهار(علیه السلام)
10. کثرت برگزاری مراسم های ختم و سوم ، هفته ، چهلم ، وسالگرد و یاد بود اموات در مسجد به طوری که در نظر کودک، مسجد به محلی برای شیون و ناله و زدن پارچه های سیاه و عزا مبدل گردد و... .
تذ کر های مؤثر در مسجد روی کودکان
1. یکی از پُر اثرترین روش ها برای نماز خوان شدن بچه ها ، حضورشان در فضای روحانی مسجد و تکیه بر اصل تاثیر جذابیت مکان برنماز است و قطعا در این مکان معنوی رغبت به عبادت بیشتر و عمیق ترخواهد بود .
2. در مباحث قبل بیان شد که در ، دوران کودکی بسیاری از آموزش ها، از روش دیداری به بچه ها انتقال پیدا می کند و بی شک رابطه مسجد رفتن با نماز آموزی کودکان از طریق همین روش غیر قابل انکار است . و به تجربه ثابت شده که اگر کودک به مسجد برده نشود و در جمع نباشد و نماز خواندن جمع را نبیند ؛ به این کار تشویق نمی شود .
و به طور کلی از ویژگی های کودکان و نوجونان سرعت در تأثیر پذیری و هم رنگ شدن با جمع و جو موجود است ، آنان وقتی خودشان را در محیط معنوی و در جمع اهل عبادت می بینند روح عبا دت و بندگی بیشتری پیدا می کنند و از بندگیشان لذت افزون تری می برند .
3. مسجد روی کودک با افراد مورد علاقه اش اعم از خانواده و دوستان و همکلاسی ها ، برایش شادی آفرین و مطلوب خواهد بود . همچنین حضور بچه ها با والدین و دانش آموزان به اتفاق معلمین ، معاون و مدیر مدرسه در مساجد نزدیک به خانه و مدرسه هنگام برگزاری نماز جماعت، مشوقی است اساسی برای مسجد رفتن آنان در مواقع دیگر .
4. بیان فضیلت مسجد رفتن و ثواب خواندن یک رکعت نماز در مسجد همچنین بیان قصه و داستانهایی پیرامون اولین مسجد های ساخته شده در صدر اسلام و عصر ائمه (سلام الله علیهم اجمعین ) و ، وقایع و رخدادهای مهم آن مساجد و حتی تعریف خاطرات خوش و لذت بخش خودمان که در مسجد اتفاق افتاده ، مسجد را در نگاه کودک به مکانی والا و عزیز مبدل خواهد ساخت .
5. بهترین روش برای باعظمت جلوه دادن مسجد نزد کودکان ، روش غیرمستقیم است . هنگامی که کودک نظاره گر حرکات ما ، در انجام آدابی از قبیل روش ورود ، و خروج از مسجد لباس نو پوشیدن ، عطر زدن و... باشد ، خواهد پرسید که این کار ها به چه علت و منظور است و اکنون نوبت شما است تا با گفتار و رفتارهایتان به او بیاموزید که مسجد خانه خداست و با رفتن به مسجد مهمان خدا خواهد شد و قطعا این مهمانی آداب هم دارد.
6. زمینه سازی و اقدام به رفتار و گفتاری که کودک را ابتداءً تطمیع و در مراحل بعد راغب و مشتاقِ رفتن به مسجد نماید . مثل جایزه دادن ، به پارک و شهر بازی بردن در قبال مسجد روی بچه ها و پرهیز از هرگونه فشار و اجبار و تهدید .
7. یکی از مؤثرترین روش های انتقال مسجد دوستی به کودکان ، برخورد های اصحاب مسجد ؛ یعنی نماز گزاران ، امام جماعت ، متولیان ، خادم مسجد و ... می باشد ، خصوصا تحویل گیری ها ، برخاستن ها ، افشاء سلام ، نوازشها ، نگاه های محبت آمیز و پرهیز از برخورد های ناپخته ، سلیقه ای ، متعصبانه و خشک می باشد .
8. بسیاری از کودکان به خاطر عدم جذابیتها و رنگ و لعاب لازم ومورد علاقه شان ، تمایل چندانی به آمدن در مسجد از خود نشان نمی دهند ، پس می با یست با ابزار مورد توجه اش ، وی را به فضای معنوی مسجد آورد . بچه ها به بازی و نقاشی و... علاقه مفرطی دارند ، افتتاح غرفه ها و ایستگاه های اسباب بازی و نقاشی و مسابقات و برنامه های پُرشور قرآنی در اتاق یا گوشه ای از مسجد، هر چند محدود و مختصر ،کودک را حتی ساعتی قبل از وقت نماز با شوق فراوان به مسجد خواهد کشاند.
9. محول کردن برخی از مسئولیت های تحت توان ومناسب و مورد علاقه کودک به وی ، او را ملزم به مسجد روی خواهد کرد.
10. از آنجا که فلسفه ساخت مسجد عبادت و بندگی در محیطی سرشار از معنویت و ویژه است می بایست و به انجام و روش های مختلف این هدف را برایش یاد آور شویم .
