برنامه های اصلاح رفتار جنسی
برای اصلاح رفتار جنسی افراد، می توان از دو روش استفاده کرد:
1) اصلاح وراثتی
2) اصلاح محیطی
روش نخست
اصلاح وراثتی به طُرق ذیل قابل اجراست:
1 گزینش همسر خوب. فراخوانی اسلام به این کار، از آن روست که ازدواج در تشکیل خانواده، و تعیین ویژگی های شخصیتی افراد بسیار دخیل است؛ چرا که حالات مزاجی و عقلی و جسمی پدر و مادر در فرزندشان مؤثر می افتد. بنابراین اسلام از ازدواج های بی تأمل و شتابزده برحذر می دارد و از دختر و پسر می خواهد پیش از گزینش کسی برای ازدواج، درباره او خوب کندوکاو کنند تا بعد پشیمان نشوند.
2 - شروط و آداب همبستری. اسلام برای پاکی روحی و عقلی و جسمی پدر و مادر در موقع انعقاد نطفه، دستورها و هنجارهایی دارد که رعایت آنها سلامت فرزند را تأمین می کند.
3 - شیر دادن. چنان که گذشت، شیر نقش برجسته ای در رشد شیرخوار دارد و این تأثیر گذاری از دو طریق است:
الف) ویژگی های شخصیتی شیر دهنده؛
ب) خوراک شیر دهنده.
روش دوم
روش دوم، معطوف به اصلاح محیط است که پیش از اشاره به آن، پاره ای از ملاحظات در خور توجه است:
الف) این قواعد، برای دوره کودکی دوم و بلوغ و نوجوانی است و مبیّن اهمیت تربیت جنسی در اسلام است؛
ب) این قواعد، هم، جنبه پیشگیرانه دارد و هم جنبه درمانی؛ بنابراین مربی مسلمان می تواند از این قواعد برای تربیت در کودکیِ دوم بهره گیرد و مانع گرفتاری کودک به نابهنجاری جنسی شود و نیز می تواند پس از بلوغ و نوجوانی، برای درمان نابهنجاری رفتار جنسی نوجوان از آنها سود ببرد.
ج) این قواعد، تنها در صورتی برای خانواده و جامعه دارای اثر مثبت است که همگی برای اجرای آنها در زندگی بکوشند؛ اما اگر پاره ای از نهادهای اجتماعی از این کار سر باز زنند، رسیدن به هدف دشوار می شود. با این حال، اهمیت ندادن برخی از نهادها به این مهم، عذری برای سرباز زدن دیگران از انجام دادن آنها نمی شود.
د) لازمه اجرای این قواعد، رعایت اصل تفاوت های فردی در فرایند تربیت است؛ به ویژه تفاوت های میان دختران و پسران.
قواعد عملی که برای اصلاح رفتار جنسی از راه اصلاح محیط باید اعمال شود، بیشتر پیشگیرانه است. این قواعد عبارتند از:
1 آموزش هنجاری شرعی به کودک ممیز؛
2 اجازه گرفتن برای وارد شدن به محل استراحت پدر ومادر؛
3 رعایت اصول پوشش از سوی پدر و مادر و فرزند؛
4 پوشیده داشتن رفتار جنسی، به ویژه عمل زناشویی از کودک؛
5 جدا کردن بستر و اتاق خواب فرزندان؛
6 تأمین خانه مناسب برای زندگی؛
7 دور نگه داشتن کودک از هر گونه عامل برانگیزنده جنسی، مثل نشاندن دختر بچه روی زانوی بیگانه، خودداری پدر و مادر از معاشقه در حضور کودک، پرهیز افراد بالغ از بوسیدن کودکان جنس مخالف و ممیز، نخوابیدن کودکان در زیر رو انداز واحد، پرهیز از آراستن پسر به لباس زنان؛
8 توجه کافی به پدیده بلوغ زودرس؛
9 راهنمایی کودک ممیز برای بهره وری درست از وقت خود، که از چند نظر اهمیت دارد:
الف) دور داشتن کودک از پرداختن به اموری که برانگیزنده گرایش جنسی است؛
ب) فراهم آوردن پرورش جسمی کودک و کسب مهارت های حرکتی چون شنا و...؛
ج) مطالعه مستمر و هدف دار برای پرورش فرهنگی و قدرت تفکر کودک؛
د) پرداختن به فعالیت های تفریحی؛
ه) پرورش روحیه دوستی میان کودکان و پرورش روحیات اجتماعی آنها؛
و) آموزش کودک برای بهره وری بهینه از وقت و شکوفایی استعدادهای کودک؛
10 آشنا کردن کودک با امور حرام و حلال در زمینه مسایل جنسی؛
11 ازدواج در اولین فرصت ممکن.
اصول تربیت جنسی افراد بالغ
نظام تربیتی اسلام دختر و پسر بالغ را به خود وا نمی گذارد و آنها را در انجام وظایف خود، به ویژه در حوزه مسایل جنسی راهنمایی می کند.
اگر پدر و مادر و مربیان، افراد را برای ورود به دوره بلوغ آماده کرده باشند، فرد بالغ با تکالیف، مشکلات، شادی های و خوشی های بلوغ به شایستگی برخورد می کند، اما، چنانچه برای این مرحله درست پرورش نیافته باشد، دچار مشکلات روحی می شود و در انجام وظایف خود ناتوانی نشان می دهد و اگر مربیان نتوانند هر چه زودتر به او کمک کنند، گرفتار مشکلات فراوانی خواهد شد.
بهداشت روانی و چیرگی بر غریزه جنسی
پیدایش نیروی جنسی در انسان، تحولی حیاتی است که فرد را برای پذیرش مسئولیت های تازه مهیا می کند. اسلام این توانایی را ارج می نهد و برای بهره گیری درست و بهینه از آن، هنجارهایی عرضه می کند تا گذشته از به کارگیری این نیرو، از بهداشت روانی فرد هم محافظت شود. پاسخگویی درست به این نیاز، خواست اسلام است. هرگاه مسلمانی با عنایت به خواست اسلام، در پی پاسخ به میل جنسی خود برآید، آرامش می یابد و بهداشت روانی او تأمین می شود. از نگاه اسلام، بهترین راهکار ازدواج است؛ زیرا ازدواج، فرد را بر نیروی جنسی خود مسلط می کند.
از این گذشته، از راه ازدواج است که نیروی جنسی پایه ای برای پاسخگویی به بسیاری از دیگر گرایشات سرشتی آدمی می شود. خواست هایی چون اراده، خانواده، داشتن فرزند، عشق ورزیدن به دیگران و احساس محبوبیت. برای آن که ازدواج، به راستی بهداشت روانی زن و شوهر را حفظ کند، باید ویژگی هایی داشته باشد که از مهم ترین آنها، آگاهی زن و شوهر از قواعد روابط صحیح است. زن وشوهر باید روان شناسی یکدیگر را بدانند و خانواده را بر اساس اخلاق و تربیت اسلامی بنا نهند و با وظایف خود در برابر یکدیگر آشنا و در انجام آنها کوشا باشند.
اما گاه، ازدواج میسر نمی شود. اسلام در این گونه موارد، پاکدامنی و خویشتن داری را لازم می داند و دستور می دهد پاسخ به غریزه ی جنسی را به آینده واگذاریم. اسلام برای حفظ عفت و پاکدامنی افراد، از مربیان می خواهد در تربیت افراد از آغاز کودکی بکوشند، تا روح کودک با پاکدامنی خو بگیرد و در برابر نیروی جنسی خوار نشود. پس از بلوغ، تقوا و پرهیزگاری و اطاعت از خداوند و نیز استفاده از عوامل کاهش دهنده فشار جنسی است که یاور مسلمان در بهداشت جنسی و روانی و نیز گریز از گناه است.
اهمیت آموزش و آگاهی های جنسی برای نوجوانان
با آنکه ازدواج برای کاهش تنش های روانی مفید است، اما عده ای از همسران به وظایف خود عمل نمی کنند. بنابراین سازگاری و توافق کافی میان آنها پدید نمی آید و از پاسخگویی درست به میل جنسی یکدیگر ناتوانند واین خود آغاز مشکل است. اسلام برای پیشگیری از پیدایش این ناگواری ها در زندگی زناشویی، آگاهی های جنسی را برای نوجوانان ضروری می داند. مربیان و پدران و مادران مسلمان، باید به آموزش درست و بهنگام مسایل و آداب و اخلاق جنسی به نوجوانان بپردازند.
آداب روابط جنسی
آداب و قواعدی در شرع مقدس برای تحکیم خانواده و حسن روابط زن و شوهر وضع شده است. پیش از شرح این آداب و اصول، چند نکته را گوشزد می نماییم:
1 سلامت و انسجام نظام خانواده، در گرو روابط جنسی شایسته میان زن و شوهر و نیز حقوق دیگری است که رعایت آنها به تحکیم روابط میان زن و شوهر کمک بسیار می کند. اسلام این حقوق را به رسمیت شناخته و برای آنها هنجارهایی وضع کرده است.
2 اسلام تنها به روابط میان زن و شوهر در خانه نپرداخته است، بلکه برای روابط زن و مرد در محیط های گوناگون اجتماعی، هنجارهایی دارد که لازم است دقیقا رعایت شود تا از این راه، هم خانواده سالم بماند و هم جامعه در امان باشد.
آداب و اصول زناشویی در اسلام بسیار است که تنها به برخی از آنها اشاره می کنیم: - پاسخ به خواهش جنسی همسر که مرد و زن جز با عذر شرعی حق ندارند از آن سرباز زنند.
- آمادگی عاطفی و روحی زن و مرد برای مقاربت؛ این امر برای زنان بسیار مهم تر از مردان است و دیرتر دست می دهد. مرد باید به وظایف خود برای برانگیختن جنسی همسرش اقدام کند و او را نیز همانند خودش به حالت ارگاسم برساند.
- گشنی باید به دور از چشم دیگران باشد تا بازتاب منفی نداشته باشد.
- از نظر اسلام، زن و شوهر لازم است به گشنی تنها به دید رفتار جنسی ننگرند و به آن رنگ معنوی دهند؛ یعنی با نام خدا شروع کنند. با وضو باشند؛ دعاهای مأثور بخوانند؛
- زن و مرد باید از خشونت در گشنی بپرهیزند؛ عشق ورزی داشته باشند
- زن و مرد باید برای حفظ نیروی جنسی، از تغذیه مناسب غافل نمانند.
جنبه های روحی روابط جنسی در اسلام
تعالیم اسلام، سراسر زندگی فردی و اجتماعی را دربر می گیرد و در اندیشه پی نهادن جامعه ای برتر و نمونه است؛ بنابراین هم چنان که به مسایل خانواده و روابط زن و شوهر توجه دارد، به آنچه در بیرون از خانواده می گذرد نیز می پردازد. نظام تربیتی اسلام، برای دوری افراد از محرک های خارج از دایره ازدواج و زناشویی، بر سه نکته تأکید می کند:
1 - پاکیزگی روحی، از راه پرورش عنصر تقوا؛
2 - از میان برداشتن محرک های جنسی اجتماعی؛
3 - فراهم کردن امکان پاسخ گویی مشروع به میل جنسی؛
اسلام برای تنظیم روابط زن و مرد به مفهوم عام آن، ضوابط فردی و اجتماعی پیشگیرانه و درمانی وضع کرده است تا رفتار فردی و اجتماعی را در جامعه سامان دهد.
جنبه های روان شناختی
1 - احساس استقلال و خودباوری و رشد اعتماد به نفس و رهایی از پیروی از دیگران و ایجاد شخصیت فرهنگی در زن و مرد مسلمان؛
2 - افزایش مصونیت از لغزش فرد مسلمان؛ این امر، زمینه ساز حفظ استقلال شخصیت فرد است؛
3 - هر فرد مسلمان در حالی که با رعایت ضوابط اخلاق جنسی به خود ارزشمندی می رسد و لذت روحی می برد، از فشار تمایل به خود نمایی و جلب توجه دیگران آزاد می شود؛
4 - اجر و پاداش الهی دریافت می کند؛
5 - رعایت این قواعد در فرد مسلمان موجب پرهیز از رفتارهای جنسی نابهنجار می شود.
پیامدهای عدم رعایت هنجارهای اخلاقی جنسی:
1 - فردی که این ضوابط را گردن ننهد، در روابط جنسی برخلاف نظام ارزشی خود، یعنی ضوابط و شئون اسلامی عمل می کند و احساس مسئولیت در برابر خداوند در او می میرد و چنان رفتار می کند که گویی خداوند ناظر بر بندگانش نیست؛
2 - به بیماری هایی چون تعارضات و تنش های روانی گرفتار می شود.
راه های غلبه بر ناهنجاری های اخلاقی و جنسی
رعایت موارد زیر می تواند فرد را از عواقب مشکلات روحی برهاند:
- کراهت نشستن در جایگاهی که زنی تازه آنجا را ترک گفته است؛
- ممنوع بودن شوخی و مزاح از سر شهوت با جنس مخالف؛
- عدم گفت وگو با انگیزه جنسی با جنس مخالف ؛
- حرمت چشم چرانی و نظر بازی؛
- حرام بودن مصافحه با نامحرم؛
- کراهت خلوت گزینی با جنس مخالف؛
- لزوم رعایت حجاب و پرهیز از برهنگی و حرمت آراستن خویش برای نامحرمان.
دوره بلوغ و نوجوانی
دگرگونی های دوران بلوغ، نوجوانان را با مشکلات و دشواری های زیادی روبه رو می کند. این مشکلات، در جوامع معاصر بیش از گذشته است و ممکن است سلامت و بهداشت روحی نوجوان را تحت تأثیر قرار دهد. این حالت را بحران نوجوانی نامیده اند.
روانشناسان برای بررسی این حالت در نوجوانان، تلاش ها کرده اند و تفسیرها و تحلیل های گوناگونی از آن عرضه داشته اند. برخی گفته اند این حالت باز خورد طبیعی تحولات بیولوژیکی است که در نوجوانی رخ می دهد. «استانلی هال» نخستین کسی است که چنین تفسیری از بحران نوجوانی عرضه کرد. او نوجوانی و جوانی را مرحله دشوار عبور از وضع آغازین و پا گذاشتن به وضع پیشرفته می داند.
از نظر «فروید»، نوجوانی دوران نضج جنسی و برهه تحمل دشواری های زندگی جنسی است. بدنبال او «اریک فروم» و «اریکسون» و... هر یک از بحران نوجوانی تفسیر و تحلیلی عرضه کرده اند که از مطالعه مجموع آنها به دست می آید که روان شناسان و روانکاوان به تلازم میان بحران و نوجوانی، نگرش همسان ندارند.
نوجوانان در جامعه اسلامی
با بررسی رفتار نوجوانان در محیطهای اسلامی، می توان آنها را به دو گروه اصلی تقسیم کرد:
الف) نوجوانانی که تقریبا رفتار بهنجار و سازگار با اخلاق اسلامی دارند؛
ب) کسانی که رفتار نابهنجار و مشکلات جنسی و شخصیتی دارند.
تفاوت نوجوانان در میزان و نوع مشکلات با یکدیگر، تا حدود زیادی به فرهنگ و نظام ارزشی حاکم بر جامعه باز می گردد. هر چه این فرهنگ و ارزش ها کمتر مورد پذیرش قرار گیرند، رفتار نوجوان بیشتر دچار آشفتگی و نابهنجاری خواهد شد.
در فرهنگ اصیل اسلامی و بر اساس آموزش های اسلام، نوجوان در برابر نیازهای جنسی خود دو راه در پیش دارد: یکی ازدواج و در غیر این صورت، پرهیزگاری و به تأخیر انداختن پاسخ گویی به نیاز جنسی تا وقت مقتضی و تلاش برای آرام کردن و کاهش دادن میل جنسی از راه عبادت و فعالیت های اجتماعی و تفریحی.
چند نکته برای رویارویی با بحران نوجوان
نخست، دو نکته را یادآور می شویم:
1 نوجوانی مرحله پویایی و نیکی و از بهترین برهه های زندگی است که می توان از آن برای پرورش نسلی شایسته بهره گرفت. بر این اساس، نوجوان، سرکش و ویرانگر و هرزه و چالش آفرین نیست، بلکه نیازمند احترام و پذیرش و فرصت است. مربی باید تنها مراقب و یار نوجوان باشد. نوجوان باید آزادی ابداع داشته باشد و روحیه نقد در او رشد کند و در امور و مسایل دیدگاه مستقل داشته باشد، از تقلید گمراه کننده بپرهیزد و از تجربه های خطرناک اجتناب ورزد. نوجوان نیازمند دین و الگوهای دینی است.
2 متون دینی، دیدگاه خوشبینانه روان شناسان به نوجوان را تأیید می کنند و نوجوانی را دوران قدرت و استعداد و توانایی می دانند. بنابراین از نگاه اسلام، نوجوانی سراسر خیر است و می توان از آن برای پرورش انسانی دیندار و سالم بهره گرفت؛ زیرا روح نوجوان آماده پذیرش ارزش ها و آرمان های برتر است. نوجوانی مرحله رشد عواطف دینی است. باید با پرورش پاکدامنی و فضایل و دانش در نوجوان، نیروی جنسی را در او مهار کرد و به هیچ روی اجازه نداد نوجوان دچار انحرافات جنسی شود.
راهنمایی ها باید دو جنبه داشته باشد:
الف) جنبه پیشگیرانه که از کودکی آغاز می شود. اسلام دستور می دهد از سه سالگی پاره ای از مفاهیم اعتقادی را به کودک القا کنیم و رفته رفته او را به کارها و خدمات نیک عادت دهیم تا در نوجوانی گرفتار دشواری و بحران نشود.
ب) جنبه درمانی؛ مربی باید بکوشد نوجوانانی را که دچار بحران شده اند، به حال عادی بازگرداند و رفتار و منش او را تعدیل کند.
برای تحقق رشد متعادل شخصیت نوجوانان باید به امور زیر توجه کرد:
1 نوجوانی، دوره مناسبی برای آغاز رشد و تکلیف است و تنها برهه بلوغ جنسی به شمار نیست. از نگاه اسلام، نوجوانی مرحله پیدایش عواطف دینی و رشد جسمی و عقلانی است؛ بنابراین باید با برنامه ریزی شایسته و بهنگام نوجوان را یاری کرد.
2 اسلام نوجوانی را دوره ملازمت و همراهی والدین و مربیان با نوجوان می داند. این همراهی به معنای مراقبت نوجوان برای سازگاری او با هنجارهای اسلامی است. این مصاحبت و همراهی، لازمه ناآزمودگی دوره نوجوانی است و بدون آن، نوجوان به رشد کافی و همه جانبه دست نمی یابد.
3 نوجوان مسئول رفتار خویش است، چون آزادی و اختیار دارد. او باید هویت خویش را بازیابد، لغزش های خود را جبران کند و مسیر زندگی خویش را بیابد.
اسلام نوجوان را به جهاد با نفس فرا می خواند واین کار، هم جنبه پیشگیرانه دارد و هم جنبه درمانی. جهاد با نفس، اراده نوجوان را آبدیده می کند و او را در برابر یورش شهوت ها پایدار می سازد و روند زندگی فرد را سامان می بخشد.
4 توصیه های تربیتی اسلام، از پیدایش بحران در شخصیت نوجوان پیشگیری می کند. این توصیه ها و برنامه ها، از آغاز چهار سالگی شروع می شود و در آستانه بلوغ بیشتر می شود.
آموزش های اسلام بر میزان رشد عقلی فرد استوار است. تربیت جنسی فرد، عمدتا از کودکیِ دوم آغاز می شود. در واقع، تربیت جنسی آموزش مقدماتی کودک است برای پذیرش مسئولیت های آینده او در حوزه رفتارهای جنسی. این آموزش ها، باید در نوجوانی و جوانی هم پی گرفته شود.
خودشناسی و خودسازی نوجوان، لازمه تعدیل رفتار اوست. از این گذشته، خودشناسی، مبنایی است که فرایند جهاد بانفس بر آن استوار است. نوجوان برای آشنایی با ویژگی های عمومی رشد خود، باید خودشناس باشد تا نهایتا خداشناس شود.
