در روابط اجتماعی انواعی از الگوها برای رساندن پیام، تأمین حقوق افـراد، نشان دادن شخصیت و تغییر دادن رفتار دیگران وجود دارد. انسان در فرایند جامعه‌پذیری می‌آموزد که خـود را به عنوان موجودی مـستقل و جـدا از دیگران بازشناسد. شناخت این الگوها برای آن است که بتوانیم پیام خود را بهتر به دیگران برسانیم و از روابط با آنان نیازهای خود را در ابعاد مختلف شناختی و عاطفی، فردی و اجتماعی تأمین نماییم. در میان افراد، عـموما سه الگوی ارتباط در زندگی اجتماعی دیده می‌شود، سازش‌کارانه، پرخاش‌گرانه و جرئت‌مندانه، هریک از این الگوها دارای انگیزه‌ها و آسیب‌هایی است که آگاهی از آن ها می‌تواند ما را در بهره‌مندی از آثار مثبت الگوی مطلوب و دوری از پیامدهای منفی الگوهای نامطلوب یاری نـماید.
طرز تفکر و احساس و نگرش و رفتار والدین در شخصیت فرزندان بسیار مؤثر است و چه بسا روش های اشتباه به بیماری های عصبی و مشکلات رفتاری فرزندان منجر شود. شایع ترین انواع خانواده ها و الگوهای رایج، به شکل زیر قابل شناسایی هستند:
۱- خانواده کنترل کننده:
این نوع خانواده ها، مرتب دستور می دهند بدون آن که برای این دستورات دلیلی داشته باشند یا درباره این دستورات با فرزندانشان گفت وگویی کنند. این خانواده ها از فرزندان خود انتظارات بسیاری دارند، انتظاراتی که بسیاری مواقع از توان فرزندان خارج است. فرزندانی که در چنین خانواده هایی رشد می کنند، معمولاً سرکش، زورگو، ناتوان، خشمگین، گوشه گیر و منفعل بار می آیند. در چنین خانواده هایی رابطه عاطفی عمیقی به کودک ابراز نمی شود. این دسته از مادران و پدران اغلب بسیار سختگیر و یکدنده هستند و گاهی نیز دست به تنیبه فرزند – چه روحی و چه جسمی – می زنند.
۲- خانواده های دوست داشتنی و بیش از حد صمیمی:
اینگونه خانواده ها معمولاً خواسته های کودکان خویش را بی هیچ قید و شرط و محدودیتی برآورده می کنند و تنها الگوی تربیتی آنان دوست داشتن و ابراز دائمی آن به فرزندان است بی هیچ نظم و یا ضابطه و برنامه ای. این گروه از والدین تصور می کنند هرگز نباید به فرزندان خود «نه» بگویند و همه خواسته های آنان را بی چون و چرا باید انجام دهند. کودکانی که در چنین محیطی تربیت می شوند، قادر نیستند خواسته ها و امیال خویش – و در سنین بزرگتر غرایز خود را – به تأخیر بیندازند. چرا که آنها عادت کرده اند هر چه می خواهند را بلافاصله دریافت کنند. اینگونه کودکان معمولاً افرادی غیراجتماعی و باروحیه ای «طلبکار» بارمی آیند.
۳- خانواده های آشفته:
در این گروه از خانواده ها، والدین همواره در کشاکش اختلافات و مشاجرات گرفتارند، بنابراین فرصت و حوصله ای برای پرداختن به تربیت کودکانشان ندارند. از سویی، فرزندان نیز که دائماً شاهد این بگو مگو هاو اختلافات هستند، علاقه ای به تشکیل زندگی خانوادگی در بزرگسالی از خود نشان نمی دهند، چرا که الگویی ازیک خانواده آرامش بخش، مهربان و یاریگر در ذهن ندارند، بنابراین اغلب ترجیح می دهند از ازدواج صرفنظر کرده و مجرد باقی بمانند و در صورت ازدواج نیز ناسازگاری و طلاق در میان این نوع اشخاص که در خانواده های آشفته بزرگ شده اند، بسیار شایع است.
۴- خانواده های بی تفاوت:
در این خانواده ها، هیچ معیار و الگوی تربیتی و یا آموزشی برای کودکان وجود نداشته و نظام مشخصی برای تعادل دادن به مناسبات کودکان با یکدیگر و والدین با کودکان برقرار نیست. والدین هیچ توجه و نظارتی بر فرزندان و تربیت آنان ندارند، بنابراین کودکانی که در این گونه خانواده ها بزرگ می شوند به اصطلاح خودرو و بدون برنامه معینی دوران کودکی و نوجوانی خود را طی می کنند این کودکان اغلب آینده روشنی در برابر خود ندارند و در پی یافتن شغل و تحصیلات و… نخواهند بود.
۵- خانواده های ایده آل:
این خانواده ها، کودکان را با اهدافی مشخص و آگاهانه به جهتی سوق می دهند که در بزرگسالی، افرادی مسؤولیت پذیر، شاد، صادق، اجتماعی و مفید برای خود و دیگران باشند. در این نوع خانواده ها، هیچ گاه از الگوهایی که در خانواده های کنترل کننده، بیش از حد صمیمی، آشفته و بی تفاوت، به چشم می خورد، برای تربیت فرزندان استفاده نمی شود. زندگی و رشد در خانوده های ایده آل، علاوه بر مزایای یادشده کودکان را نیز از ابتلا به بیماری های عصبی و اختلالات رفتاری حفظ می کند.
این خانواده ها به کودکان خود کمک می کنند تا در مواجهه با مسائل آینده زندگی خویش، برخوردی متعادل و به دور از واکنش های صرفاً احساسی یا انفعالی از خود نشان دهند. این کودکان در بزرگسالی سر رشته زندگی و سرنوشت خود را، خود در دست می گیرند و همواره برای یک زندگی پویا و سالم برنامه ریزی کرده و بر توانایی های خویش تکیه می کنند.
