سلامت دینی
نخستین امری که در دعای بیست و پنجم پس از سلامت بدنی از درگاه الهی برای فرزند مطالبه می شود، سلامت دینی است: «وَأصِحَّ لِی أبْدانَهُم وَأدْیانَهُمْ وَ أخلاقَهُمْ».
همان گونه که گذشت «صحّت» در حقیقت لغوی، صفت بدن است و به صورت مجازی و استعاری برای روح، نماز، ایمان، اخلاق و... استعمال می شود. سلامت در بدن به معنای کارکرد طبیعی اعضای آن براساس وظایف مقرّر و بدون نقص و کاستی است. این بدان معناست که بدن در راستای تحقق هدفی که برای آن آفریده شده است، بدون هیچ مشکلی حرکت می کند.
بنابراین سلامت دین نیز پی گیری دستورات و قوانین دینی در دو مرحله اعتقاد و عمل، و اجرای بی کم و کاست آن ها برای رسیدن به هدف دینداری، یعنی کسب رضایت و خوشنودی پروردگار است.
سلامت اخلاقی
پس از درخواست تندرستی و صحت بدنی و دینی، امام سجاد(ع) سلامت و صحت اخلاق فرزندان را خواهش می نماید. اگرچه در یک تفسیر، دین شامل سه ساحت احکام و عقاید و اخلاق است؛ اما در این فراز شاید به دلیل اهمیت اخلاق و کردار، به ذکر خاص بعدالعام با هدف تأکید مبادرت شده است، احتمال دیگری هم می تواند وجود داشته باشد و آن، اینکه «ادیان» در این فراز صرفاً ناظر به مرحله اعتقادات و اندیشه ها، اخلاق ناظر به افعال و کنش هاست. در هر صورت، صحّت اخلاق به معنای سلامت و پاکی صفات انسانی از هرگونه رذیله و سوءکردار است.
اخلاق در نگاه دقیق تر به منشأ افعال انسان اطلاق شده است؛ یعنی هیأتی که با رسوخ در نفس انسان، سبب می شود افعال خاص متناسب با آن هیأت و ملکه از انسان ظاهر گردد، بدون اینکه نیاز به اندیشه و فکر چندانی باشد. هرگاه هیأت مزبور به گونه ای ظهور پیدا کند که افعال پسندیده از آن ناشی شود؛ چنان که مورد رضایت شرع و عقل باشد، آن را خوی نیک می نامند و اگر برخلاف انتظار از آن کارهای نکوهیده سر بزند، آن را خوی زشت می گویند
برّ و نیکی
در قسمتی از دعای بیست و پنجم می خوانیم: «وَاجْعَلْهُم أبراراً...؛ و آنان را نیکوکار قرار ده».
«برّ» در لغت به معنای صدق و هم چنین به معنی خیر و فضل به کار رفته است. صفت مشبهه از ماده «بر» بر وزن «بَرّ» و «بارّ» می آید که جمع اولی «ابرار» و جمع، بارّ، «برره» می شود.
در اصطلاح به نیک کرداری و حسن عمل نسبت به دیگران معنی شده است. از این رو معنایی نسبی می یابد؛ چرا که حسن عمل از سوی خداوند در قبال بندگان، در احسان و بخشیدن نعمت ها و گذشتن از گناهانشان تحقق می یابد؛ از سوی بنده در قبال خداوند، به طاعت و عمل به وظایف بندگی محقق می شود؛ از پدر نسبت به فرزند مرهون تربیت صحیح و تأمین نیازهای مادی و معنوی اوست و از فرزند نسبت به والدین، خدمت و فروتنی و اطاعت خواهد بود.
راغب اصفهانی «برّ» را گسترش عمل نیک دانسته و آن را در دو بخش تصویر می کند. بخشی در اعتقادات و بخشی در اعمال. او نیز «برّ» را امری نسبی دانسته که به فراخور متعلّق، معنایی متفاوت می یابد.
تقوی و بندگی
تقوی» مصدر ثلاثی مجرد از «و ـ ق ـ ی» و در لغت به معنای سپر و حفاظ گرفتن است. «تقوی» در اصطلاح، پرهیز و خودداری از ارتکاب موجبات عقوبت الهی است؛ چه آن موجبات از قبیل فعل باشد و چه از قبیل ترک. از این رو تقوی به معنای پرهیز از ترک واجبات و ارتکاب محرمات است.
در دعای بیست و پنجم می خوانیم: «وَأجْعَلْهُمْ... أتْقِیاءَ... مُطِیعینَ لَک...؛ ایشان را پرهیزگار و مطیع خویش قرار بده».
به کار بردن «اتقیاء» در این فراز به جای «متّقین» می تواند وجهی داشته باشد و آن، اینکه «اتقیاء» جمع «تقی» صفت مشبهه از ماده تقوی است، اما «متّقین» جمع «متّقی» اسم فاعل از این ماده است و همان گونه که می دانیم صفت مشبّه بر ثبوت و دوام وصف در متعلّق خود دلالت دارد.
بنابراین می توان گفت امام سجاد(ع) در این قسمت از دعا خواستار ملکه تقوی و صفتی ثابت و همراهی دائم و همیشگی برای فرزندان است.
محبت اولیای الهی
بهره گیری از محبت و عشق، و ایجاد جاذبه و کشش قلبی به خوبان، اهرمی قوی در مسیر تربیت فرزند به شمار می رود. رابطه محبت و مودّت از آن جا که پیوندی قلبی و درونی است، با دوام تر و کارسازتر از دیگر انواع رابطه هاست. امام سجاد(ع) در بخشی دیگر از دعای بیست و پنجم عرض می دارند: جعلهم... لأولیائِک مُحبّینَ مُنَاصِحِینَ...؛ ایشان را دوستدار و نیک خواه دوستانت قرار ده...».نقش عشق و علاقه در همانندسازی بسیار مهم و کلیدی است. رمز و راز تأثیرگذاری قهرمانان و الگوها بر دوستداران و طرفداران، همین کشش و محبت است. محبت، دوستداران را به همسویی، همراهی و هم رنگی می کشاند. در واقع محبت، ثمره شناخت و آشنایی با کمالات محبوب و در نتیجه، دعوت کننده محبّ به تبعیت و تقلید از محبوب است.
در حدیثی از رسول اکرم(ص) به ترتّب این سه عنصر (یعنی معرفت، محبت و تبعیت) و نقش آن در سعادت انسان و رهایی و گرفتاری اشاره شده است:«مَرِفَةُ آلِ مُحمَّدٍ بَرَاءةٌ مِنَ النّارِ وَ حُبُّ آلِ مُحَمَّدٍ جَوَازٌ عَلَی الصِّراطِ والْوِلاَیةُ لآلِ مُحَمَّدٍ أمَانٌ مِنَ الَعذَابِ معرفت و شناخت آل محمد برائت و نجات از دوزخ و محبت آل محمد جواز عبور از صراط و ولایت نسبت به آل محمد امان از عذاب است».
بر این اساس اهمیت محبت از آن روست که ظرفیت تأثیر عمیق در متربّی را داراست و او را از مرحله احساسات حرف، وارد مرحله تبعیت و عمل و تشبّه به محبوب می گرداند و چه بسا آدابی را که در طول مدت فراوان و زحمات طاقت فرسا و قدرت و فشار باید به وی آموخت، بتواند از راه محبت و تقلید از محبوب به آسانی فراگیرد.
کینه ورزی با دشمنان خدا
در مجموعه آرزوهای دینی، تبرّی جزء جدا نشدنی تولّی است. در واقع اگرچه دستور عمومی بر محبت و احسان نسبت به همه مردم حتی کفّار وجود دارد، اما این محبت و نیکی تا آنجاست که اثر نیک ببخشد، وگرنه نیکی نخواهد بود؛ بلکه بدی است در صورت و ظاهر نیکی. این بدان معناست که اگر انسانی ضد انسان و انسانیت بود، به طور قطع از دایره این دستور عمومی خارج، و دوستی با او خیانت به انسان و انسانیت است.
فراتر از این به همان ملاکی که دوستی با اولیای الهی مطلوب و پسندیده است و اسباب تشبّه و تقلید از کردار ایشان را فراهم می آورد، بغض و عناد با دشمنان خداوند نیز زمینه دوری از اعمال و اخلاق زشت ایشان را در متربّی رقم خواهد زد.
در دعای شریفه مورد پژوهش می خوانیم: «وَاجْعَلُهُم... لِجَمیعِ أعدائِک مُعَانِدینَ وَ مُبْغِضینَ؛ و خصم و بدخواه و کنیه جوی نسبت به دشمنانت قرار ده».
