کودک سه ساله من بیشتر از آنکه وقت خود را به بازی اختصاص دهد نسبت به تماشای برنامه‌های کارتونی تلویزیون علاقه پیدا کرده است. البته از اینکه او ساعت‌ها جلوی تلویزیون آرام و ساکت می‌نشیند، روی برنامه‌ها تمرکز می‌کند و گاه جملات یا لغات آن را در زندگی کودکانه‌اش به‌کار می‌گیرد بسیار خوشحالم اما او بطور وسواس‌گونه‌ای نسبت به تماشای برنامه‌های تلویزیونی اصرار دارد. او پس از تماشای کارتون‌های برنامه کودک علاقه شدیدی به تماشای پیام‌های بازرگانی پیدا کرده است. البته ما سی‌دی‌های کارتونی برای او تهیه کرده‌ایم و به نظر می‌رسد او از آنها درس‌های زیادی می‌گیرد اما تماشای کارتون یک عادت همیشگی برای او شده بطوری که شب‌ها دیر می‌خوابد و صبح با بهانه‌گیری از خواب بیدار می‌شود.»
نه تنها کودکان سه ساله بلکه کودکان بزرگتر هم اگر در معرض تماشای زیاد تلویزیون قرار گیرند ممکن است دچار مشکل شوند. عده‌ای از والدین تصور می‌کنند اگر کودکشان مشغول تماشای تلویزیون شود بسیار باهوش شده و همین آرامش نسبی به او کمک می‌کند تا وضعیت روانی مطلوبی برای زندگی آینده‌اش پیدا کند اما متخصصان روانشناسی و جامعه‌شناسی نظرات دیگری در این‌باره دارند.
دکتر شمس‌الدین کهانی روانشناس و استاد دانشگاه در مورد ارتباط یکسویه تلویزیون با کودکان می‌گوید: «کارتون به عنوان یک هنر توانسته چه از نظر شکل ظاهری و چه ارتباطی با کودک ارتباط برقرار کند. البته این ارتباط یکسویه است و این مسئله سبب شده تلویزیون کودک را به عنوان گیرنده منفعل پیام درآورد. خصوصاً کارتون‌های تلویزیونی که بیشترین تأثیر را در کودک دارند و او بیشترین آموزه‌ها را از کارتون‌های تلویزیونی دارد. آنچه مهم است این است که سازندگان فیلم‌ها و کارتون‌های تلویزیونی چه اهدافی را دنبال می‌کنند و کودک چه موضوعاتی را از این کارتون‌ها آموزش می‌بیند. زیرا کودکان در سن شکل‌گیری شخصیت قرار دارند و ذهنشان بیشتر از بزرگسالان در حال شکل‌گیری با موضوعات پیرامون است. بنابراین این خانواده‌ها و رسانه‌ها و تلویزیون هستند که باید اهداف تربیتی کودکان را در نظر بگیرند. بخصوص وقتی که کودک مشغول تماشای تلویزیون شده و اهداف اصلی و حاشیه‌ای آن را بیش از پیش برداشت می‌کند، رابطه برقرار کردن، کمک کردن، مشارکت گروهی در انجام کارها، تقسیم وظایف و ایفای نقش از جمله موارد آموزشی است که کودکان یاد می‌گیرند لذا اگر برنامه‌های تلویزیونی ویژه کودکان جذابیت داشته باشد ولی کودک از هیجانات محتوای آنها چیزی به دست نیاورد و حتی تأثیر منفی از آنها بگیرد مسلماً کودک رشد ذهنی مناسبی را از تماشای این کارتون‌ها دریافت نمی‌کند.
الگوبرداری از برنامه‌های تلویزیون
در تست‌های روانشناسی TAT کودکان تصاویری کارتون مانند به آنها ارائه می‌شود و کودک به بیان کودکانه آن می‌پردازد. در نتیجه کودک امیال و آرزوهایش را از طریق ابراز احساسات و بیان افکار نسبت به تصاویر کارتونی دنبال می‌کند.»
دکتر امان‌اللـه قرایی مقدم، جامعه‌شناس در مورد تماشای فیلم‌های کارتونی می‌گوید: «یکی از انواع وسایل کمک آموزشی و تربیتی و یا به عبارتی وسایل ارتباط سمعی و بصری کارتون‌هایی است که از رسانه ها به نمایش گذاشته می‌شود. در واقع با تماشای کارتون‌ها کودک از آنها جهت فکری می‌گیرد. از دیدگاه متخصصان «ذهن کودک مانند لوح سفیدی است که روی آن خط و شکلی کشیده نشده است» بنابراین کودک به‌راحتی به وسیله رنگ، شکل، حرکات، رفتار و فلسفه این کارتون‌ها تأثیر می‌پذیرد. کودک به وسیله کارتون‌هایی که ساعت‌ها وقت خود را برای تماشای آن صرف کرده در سراسر زندگی تأثیر می‌پذیرد. او با همسان‌سازی، الگوبرداری و همانندسازی رفتار الگوها را در حرکاتش اجرا و تقلید می‌کند.
از این رو کشورهای سازنده این کارتون‌ها سعی می‌کنند مغز کودکان جهان سوم را که دارای فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و هنجارهایی متفاوت هستند، شست‌وشو دهند. با این کار اذهان کودکان تحت تأثیر قرار می‌گیرد و با نوعی رفتار اعتیادآور کودکان را به تماشای انواع کارتون‌ها و بازی‌های رایانه‌ای دعوت کرده و کم‌کم آنها را غربزده می‌کنند و در نتیجه رنگ و بوی کشورهای غربی را در باور کودکان جهان سوم می‌گنجانند.»
دکتر کهانی روانشناس و استاد دانشگاه می‌گوید: در فیلم‌های کارتونی که عموماً برای کودکان طراحی می‌شود باید به ویژگی‌های روانشناسی، شناختی و ذهنی کارتون‌ها توجه شود. اغلب مادران به دلیل مشغله کاری استفاده از این کارتون‌ها را برای کودکان راهی مناسب برای جذب کودک می‌دانند زیرا کودک ساعتی را به آرامی به تماشای آن اختصاص می‌دهد و دیگر کاری با مادر ندارد اما همزمان تجاربی به کودک از طریق کارتون‌ها انتقال داده می‌شود که ممکن است در مراحل بعدی مادر با آنها سر و کار بیشتری پیدا کند. بعضی از کارتون‌هایی که برای کودک جنبه تخیلی دارند خلاقیت کودک را افزایش می‌دهد و سوررئالیسم هستند به‌گونه‌ای که این خلاقیت را در جاهای دیگر به کار می‌گیرند و مهم است.
اما اگر در کارتون‌ها پیام‌هایی مثل دشمنی، سرکشی و نافرمانی آموزش داده شود مسلماً در رفتار کودک اثر نامطلوب می‌گذارد زیرا ذهن کودک مانند دوربین عکاسی است که هرچه می‌آموزد عین آن را ثبت می‌کند.
زمانبندی مناسب
یکی از مشکلات الگوی تربیتی والدین این است که ساعت خاصی را برای تماشای کودک در نظر نمی‌گیرند. زمانبندی مناسب برای تماشای تلویزیون از سوی کودکان با نظارت والدین به مدت یک یا دو ساعت در روز کافی است. اما متأسفانه امروزه کودکان ساعت‌ها به تماشای تلویزیون و پلی‌استیشن و انواع فیلم‌های سه بعدی می‌نشینند و توجهی به انجام تکالیف و کارهای دیگر مانند ورزش و کتابخوانی ندارند.
در نتیجه خستگی ناشی از تماشای کارتون‌ها و برنامه‌های غیرضروری رایانه‌ای روی فرآیند یادگیری و ذهنی کودک اثر منفی گذاشته و او را حتی از انجام کارهای ضروری و فعالیت ذهنی بازمی‌دارد.
بنابراین والدین کودک می‌بایست بر مدت زمان تماشای فیلم‌های کارتونی نظارت مستقیم داشته باشند. مواقعی که کودک بیش از اندازه به تماشای تلویزیون علاقه نشان می‌دهد، او را از دیدن طولانی‌مدت کارتون‌ها منع کرده و یا فرصت تماشای آن را محدودتر کنند.
زیرا کودک می‌بایست فرصت بیشتری را برای مطالعه و انجام کارهای دیگر اختصاص دهد. در این صورت ممکن است تماشای طولانی‌مدت کارتون ذهن او را کلیشه‌ای کرده و او با افت تحصیلی روبه‌رو شود. از این رو بهتر است هفته‌ای ۴-۳ ساعت برای دیدن فیلم‌های کارتونی به کودک وقت داده شود و نه بیشتر. کودک می‌بایست حتی‌المقدور روزی یک ساعت با نظارت پدر و مادر به تماشای کارتون‌ها بنشیند. البته تماشای صرف کارتون مهم نیست. والدین در پایان فیلم باید از او بخواهند تا راجع به آنچه دیده و شنیده صحبت کند. اگر کودک اصرار به تماشای کارتون بیش از زمان معین شده دارد باید به او آموخت که درخواستش را به تأخیر بیندازد. زیرا به تأخیر انداختن درخواست در فرایند رشد او اثر می‌گذارد و تجربه کافی را برای پاسخ به نیازهای او برای رشد روانی و اجتماعی کودک در اختیارش می‌گذارد.
دکتر قرایی مقدم با اشاره به جنبه‌های مثبت و منفی تماشای فیلم‌های کارتونی می‌گوید: جنبه منفی اینگونه فیلم‌های کارتونی این است که افکار کودک را از اصالت فرهنگی دور می‌کند. اما جنبه مثبت آنها، آن است که افکار نو و تازه‌ای را به ذهن کودک تزریق می‌کند؛ هرچند ممکن است دیدگاه کارتون‌ها با دیدگاه، طرز تفکر و آمال کودک فرق داشته باشد.
بنابراین کارتون‌ها به عنوان یک رسانه مهم و تأثیرگذار آموزشی و پرورشی نقش بسیار مهم و عمیقی بر کودک دارد. از این رو کارتون‌ها به عنوان یک وسیله سمعی و بصری دارای نقشی در بازی‌های فردی و گروهی کودک دارد. کودک با تماشای کارتون یاد می‌گیرد که چگونه در زندگی نقش داشته باشد.
دکتر قرایی مقدم همچنین می‌افزاید: باید به کودکان از دوران کودکی خوبی و بدی را آموزش داد. سازندگان کارتون در کشورهای مبدأ باید با ارزش‌ها و هنجارهای جهانی کارتون را ساخته تا کودک مصرف کننده سایر کشورها با دوگانگی و تضاد شخصیتی و فرهنگی روبه‌رو نشود.
دکتر کهانی همچنین می‌گوید: کودکان در کنار تماشای تلویزیون به تحرک فیزیکی نیاز دارند، از این رو تماشای طولانی مدت رایانه و تلویزیون بر شکل‌بندی استخوان‌هایشان اثر می‌گذارد. همچنین تماشای برنامه‌های کودک بر چشم و روان کودک نیز اثرگذاشته و منجر به برانگیختگی و هیجان زدگی کودک می‌شود و برای او مشکلاتی را ایجاد می‌کند.
باید در انتخاب برنامه‌های کودک به یادگیری درسی و اهمیت آن بر کودک نیز توجه داشت و در تابستان با انتخاب برنامه‌هایی مانند: شنا و انواع ورزش‌ها و کارهای فرهنگی که متناسب با سن کودک و توان کودک است او را به سمت درست هدایت کرد. البته تماشای کارتون‌ها توسط کودک با فرهنگ خانواده رابطه مستقیم دارد.
هرچه والدین مدت زمان طولانی‌تری را به تماشای فیلم‌های تلویزیونی بپردازند کودکان نیز تمایل بیشتری به تلویزیون پیدا می‌کنند.
ارتقای توانمندی فکری کودک
گرچه عده‌ای از متخصصان معتقدند تلویزیون بر وضعیت فکری و تمرکز کودکان اثر بد می‌گذارد اما عده‌ای دیگر از روانشناسان بر این باورند تماشای تلویزیون بر توانمندی‌های فکری آنها اثر خوب و مفید هم دارد.
به همین دلیل دکتر محمدرضا ساعی، روانشناس در این باره می‌گوید: کودکان امروز به دلیل ارتباط گسترده‌شان با جهان پیرامون توانمندی ذهنی بالاتری نسبت به نسل‌های قبل‌تر خود دارند. این کودکان وقتی چند ساعت از روز را به تماشای برنامه‌های تلویزیونی می‌پردازند علاوه بر اینکه شیوه ارتباطات اجتماعی را فرامی‌گیرند، یاد می‌گیرند که چگونه به خلق جهان پیرامون‌شان بپردازند و چگونه از دنیای تخیلی کارتون برای خود دنیای واقعی ساخته و تجربیات موجود در آن را در زندگی‌شان به کار گیرند. از این رو برنامه‌های سازنده، علمی، فرهنگی و تربیتی که در آن موازین اخلاقی، روانی و اجتماعی به درستی شکل می‌گیرد برای کودک مفید است. اما نباید فراموش کرد آن ذهنی در نهایت فعال و توانمند است که جاری باشد و چون مرداب یک جا نماند. اگر کودک در روز تنها کارتون نگاه کند و یا تنها بازی کند و ارتباط اجتماعی و بیرونی نداشته باشد ذهن فعال و توانمندی پیدا نخواهد کرد. مهم این است که کودک بعد از تماشای کارتون و برنامه‌های تلویزیونی و بازی‌های کامپیوتری بتواند تجربیات کسب کرده‌اش را بازی کرده و تمرین کند تا به مهارت دست پیدا کند. البته تماشای برنامه‌های تلویزیونی بیشتر از سه ساعت برای کودکان مجاز نیست.
دکتر ساعی همچنین می‌گوید: «بهتر است کودکان به جای تماشای مکرر سی‌دی‌های کارتونی از برنامه‌های زنده کودک در تلویزیون استفاده کنند زیرا کودکان در این حالت تجربیات بیشتری کسب کرده و خلاقیت ذهنی و فکری‌شان بالا می‌رود. علاوه بر آن کودک در تماشای برنامه‌ها زمانبندی پیدا کرده و تا هنگامی که برنامه تلویزیونی و کارتونی در حال پخش است آن را تماشا خواهد کرد و مجبور نیست ساعت‌ها وقت خود را پای برنامه‌های کارتونی ویدئویی صرف کند و به این وضعیت عادت نامطلوب پیدا کند.
