اگر از والدین پرسیده شود دوست دارند چگونه فرزندی داشته باشند، پاسخ بسیاری از آن ها مشترک خواهد بود و طبیعی است که همه می خواهند فرزندانی مسئولیت پذیر، مهربان، مبادی آداب، فرمانبر، دلسوز و علاقه مند به تحصیل داشته باشند. به عبارت دیگر هدف از تربیت فرزندان برای بسیاری از والدین واضح است اما مسیرهای دستیابی به هدف برای آنان نامشخص است.
آیا همین که بخواهیم فرزندان سالمی داشته باشیم برای رسیدن به هدف کافی است؟ چگونه است که به محض بزرگ شدن فرزندان، والدین زبان مشترک با آن ها را نمی یابند و بچه ها از والدین شکایت دارند که درک نمی شوند، چرا بیشتر اختلافات در زندگی مشترک به علت ناتوانی در گفت وگو کردن و نبود همدلی و خویشتن داری است؟
واقعیت این است که بسیاری از ما نمی دانیم خصوصیات اخلاقی و رفتاری که داریم، ریشه در دوران کودکی مان دارد و فرزندی که امروز تربیت می کنیم، تبدیل به بزرگسالی با خصوصیات اخلاقی می شود که محصول شیوه تربیتی امروز ماست. به گفته کارشناسان ۳ فضیلت اساسی شامل همدلی، وجدان و خویشتن داری سنگ بنای اخلاق فرد را تشکیل می دهد و اگر والدین برای پرورش این فضیلت ها از همان دوران کودکی سرمایه گذاری کنند، سلامت روانی و اخلاقی فرزندان خود را تضمین خواهند کرد.
همدلی یعنی چه؟
اولین تعریفی که از همدلی به ذهن می رسد، توان همراهی کردن با دیگران است اما شاید ندانید که این واژه در روان شناسی مفهوم گسترده و پرعمقی دارد که به تشریح نیاز دارد.
والدین باید بدانند چگونه با کودک خود همدلی کنند و سپس آن را به وی آموزش بدهند. مسعود هنربخش کارشناس ارشد روان شناسی بالینی و کارشناس مسئول دفتر پیشگیری از آسیب های اجتماعی سازمان بهزیستی خراسان رضوی با بیان این مطلب به خراسان می گوید: طبیعی است که ابتدا باید والدین توان همدلی کردن داشته باشند و از والدینی که نسبت به رفتار و گفتار و برخورد با کودک آگاهی لازم را ندارند نمی توان توقع داشت همدلی را در کودک خود پرورش دهند. بنابراین بهتر است این طور شروع کنیم که همدلی کلید ورود به دنیای احساسی دیگران است.همدلی باعث می شود، انسان ها تعهد خود را به یکدیگر بالا ببرند و شکیبایی و صبرشان افزایش پیدا کند. قبل از ارائه ۳ راهکار برای پرورش همدلی در کودکان بهتر است نگاهی به مراحل همدلی بیندازیم.
مراحل همدلی
به طور کلی همدلی دارای ۵ محور است. در مرحله اول که «همدلی کلی» نام دارد، کودک که نمی تواند بین خود و دنیای اطراف تمایز قائل شود، با شنیدن صدای گریه، گریه می کند و با صدای خنده دیگری، می خندد. در مرحله بعد که «همدلی خود محورانه» است و از یک سالگی به بعد آغاز می شود، واکنش کودک به ناآرامی دیگران کم کم آغاز می شود و کودک در این مرحله می فهمد ناراحتی دیگران، ناراحتی او نیست. در سنین پیش از دبستان که «همدلی عاطفی » شکل می گیرد، کودک می تواند بفهمد که احساسات وی با دیگران ممکن است متفاوت باشد و می تواند در احساس دیگران شریک شود حتی اگر احساس آن ها را نداشته باشد.
در «مرحله شناختی» که از حدود ۶ سالگی به بعد آغاز می شود، کودک می تواند مسائل را از دید دیگران ببیند و تلاش می کند با رفتارهایی درک خود را از احساس دیگران نشان دهد. در مرحله آخر که«همدلی انتزاعی» است و از ۱۲ سالگی به بعد شکل می گیرد، کودک می تواند با افرادی که نمی بیند احساس همدلی کند.
پرورش همدلی در ۳ گام
اگر والدین بتوانند در ۳ گام همدلی را در کودک خود پرورش دهند، قادر خواهند بود کودکی مهربان و دلسوز تربیت کنند، در گام اول افزایش آگاهی کودکان نسبت به احساسات خود، سپس افزایش آگاهی آنان نسبت به احساسات دیگران و در گام سوم توانایی درک دیدگاه دیگران قرار دارد. اگر بخواهیم کودکی داشته باشیم که نسبت به احساسات دیگران حساس باشد، باید در ابتدا بتواند احساسات خود را تشخیص دهد.
مسعود هنربخش با اشاره به این که ترس، غم و خشم ۳ احساس بنیادی انسان است، تاکید می کند: اگر کودک این ۳ احساس بنیادی را تجربه نکند و از آن ها گذر نکند، نمی تواند به شادی و نشاط پایدار برسد.در واقع والدین آگاه و هوشمند این فرصت را برای کودک ایجاد می کنند که کودک این احساسات ناخوشایند را تجربه کند. به این معنا که وقتی کودک از احساس ترس، خشم و غم صحبت می کند آن را انکار نکنند و اجازه بدهند کودک آن را توضیح دهد یا آن را تجربه کند. اشتباه بسیاری از والدین این است که هرگز اجازه نمی دهند کودک این احساسات را تجربه کندو به این ترتیب فرصت همدلی با وی را از دست می دهند.بنابراین بهتر است برای افزایش آگاهی کودکان نسبت به احساساتشان سعی کنیم از احساسات کودک مطلع شویم و به حرف آن ها گوش کنیم.
وقتی والدین احساسات بچه ها را کم اهمیت جلوه می دهند، در واقع رابطه بین خود و آن ها را قطع می کنند. بیشتر والدین تلاش می کنند ناراحتی، ترس و یا خشم کودک خود را کم اهمیت جلوه دهند، از آن به سرعت گذر کنند تا مبادا این احساس در وی باقی بماند. در صورتی که احساس زودگذر است و کودک پس از تجربه، آن را پشت سر می گذارد.
والدین تصور می کنند بیان احساس نشانه ضعف است در صورتی که باید دانست نشانه توانمندی و کنترل هیجانات و احساس است. در گام بعدی باید به کودک کمک کنیم تا احساسات دیگران را درک کند اما درک دنیای دیگران بدون فراهم شدن زیرساخت های مورد نیاز امکان پذیر نیست.بنابراین لازم است کودکان صداقت احساسی را بیاموزند و مراحل ذکر شده را پشت سر گذاشته باشند.
درک احساسات دیگران با راهکارهایی قابل تحقق است. برای درک دیدگاه دیگران بهتر است گاهی نقش ها را عوض کنیم. مثلا از کودک بپرسیم«اگر جای فلانی بودی چه کار می کردی، چه احساسی داشتی»؟ این تغییر نقش به کودک کمک می کند دریابد دیگران چه احساساتی را تجربه می کنند. از طرف دیگر نقش انضباطی والدین هم بسیار مهم است.
این که وقتی کودک کار اشتباهی می کند توجهش را جلب کنیم و به او بگوییم «کاری که تو کردی، دوستت را ناراحت کرد. اگر خودت بودی چه کار می کردی، چه احساسی داشتی» کودک به هنگام انجام رفتار نامهربانانه یا نادرست باید بداند رفتارش چه تاثیری روی دیگران می گذارد. چرا رفتارش پذیرفته شده نیست و باید با پیامد رفتارش رو به رو شود. والدین باید نارضایتی خود را از رفتار نادرست کودک اعلام کنند. دلیل بیاورند و مطمئن شوند که کودک دلیل نارضایتی آن ها را متوجه شده و چرا رفتار وی تایید نشده است.
بهترین زمان برای همدلی با کودک
خوب است والدین بدانند که بهترین زمان برای ارتباط با کودک زمانی است که وی احساس ناخوشایندی را تجربه می کند اما بیشتر والدین این فرصت طلایی را از دست می دهند. مسعود هنربخش کارشناس ارشد روان شناسی بالینی ضمن بیان این مطلب به خراسان می گوید: کودکان به هنگام تجربه احساسات ناخوشایند به حمایت والدین نیاز دارند و همدلی همان چیزی است که به آن ها کمک می کند. والدین باید بدانند داشتن احساس خوب به معنای تجربه نکردن احساسات بد نیست بلکه تا زمانی که کودک خود احساسات ناخوشایند را تجربه نکرده است نمی تواند احساسات خوب را تجربه کند و این اشتباهی است که بسیاری از والدین مرتکب می شوند.
