آموزش نماز به کودکان در آیات قرآن و روایات اسلامی

آموزش نماز به کودکان در آیات قرآن و روایات اسلامی

قران مجید به یادگیری و آموزش به طور اعم و یادگیری و آموزش نماز به طور اخص،اهمیت بسیار داده است. اهمیت یادگیری از دیدگاه قرآن به اندازه‏ای است که در اولین‏ سوره‏ای که بر پیامبر نازل می‏شود به مسئلهء یاددادن و آموزش‏ اشاره شده و از خواندن و نوشتن و یادگیری به عنوان ابزارهایی‏ برای پرورش و رساندن انسان به کرامت یاد گردیده است. (بی‏ریا و همکاران،1375)

خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)می‏فرماید: «و امراهلک بالصلوة و اصطبر علیها» ،یعنی خانوادهء خود را به نماز فرمان بده و بر انجام آن شکیبا باش.(سورهء طه،آیهء 123) حضرت ابراهیم(علیه السلام)در دعاهای خود می‏فرمایند: «پروردگارا،مرا برپا کنندهء نماز قرار ده،و از فرزندانم(نیز چنین‏ فرما)،پروردگارا دعای مرا بپذیر!(سورهء ابراهیم،آیهء 40)

حضرت لقمان به پسرشان می‏فرمایند: پسرم! نماز را برپادار،و امر به‏ معروف و نهی ‏از منکر کن،و در برابر مصائبی‏ که بر تو می‏رسد با استقامت و شکیبا باش که این از کارهای‏ مهم و اساسی است.(سورهء لقمان،آیهء 17) در جای دیگر،حضرت لقمان به فرزندشان می‏فرمایند: «فرزند عزیزم!مبادا خروس از تو هشیارتر و به اوقات نماز از تو مراقب‏تر باشد.آیا نمی‏بینی که به هنگام هر نماز،رسیدن وقت‏ آن را اعلام می‏کند و سحرگاهان به آوای بلند ندا سرمی‏دهد،در حالی که تو در خوابی؟»(عزیزی،1379،ج 2،ص 186). حضرت علی(علیه السلام)می‏فرمایند:«نماز را به فرزندانتان‏ بیاموزید.»(عزیزی،ج 2،ص 107)

در روایات اسلامی آمده است هرگاه معلم به کودکی بگوید که بگو بسم اللّه الرحمن الرحیم و کودک بگوید،خداوندا یک‏ فرمان رهایی از دوزخ برای کودک و یکی برای والدین او و یکی‏ برای معلم وی می‏نویسد.(دیلمی،1378). امام باقر(علیه السلام)از قول رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)می‏فرمایند:«اسالم آیین محکم و استوار الهی‏ است و دین سهل و خالی از مشقت است.با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بر بندگان خدا تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و فرسوده می‏کند و در نتیجه نه راه سفر را پیموده و نه مرکبش سالم مانده است.»

پیاکبر اکرم روزی با گروهی از کودکان روبه‏ رو شدند و فرمودند:«وای بر احوال فرزندان آخر الزمان از دست‏ پدارنشان.»از حضرت سؤال کردند:«یا رسول اللّه از دست‏ پدران مشرکشان؟»فرمودند:«نه از دست پدران مؤمن و مسلمانشان.زیرا چیزی از واجبات و فرائض را به فرزندانشان‏ نمی‏آموزند و اگر فرزند شخصا برای یادگیری احکام اقدام کرد او را از این کار باز می‏دارند و به بهرهء بسار اندکی از دنیا برای‏ آن‏ها راضی می‏شوند.»آن گاه پیامبر می‏فرمایند:«من از آن‏ها بیزارم و آن‏ها نیز از من بیزارند.(راشدی،1378)

حضرت علی(علیه السلام)می‏فرمایند:«نماز را به فرزندانتان‏ بیاموزید.»(نعیمی،1375،ص 64). سلیمان جعفری می‏گوید:«از امام علی(علیه السلام)شنیدم که فرمود: «در خانهء خویش اذان بگوی،تا شیطان از آن جا بگریزد و کودکان‏ نیز به آن ذکر آشنا شوند.»(عزیزی،1379،ج 2،ص 110). امام علی(علیه السلام) می‏فرمایند:«هرگاه کودک به حدی از رشد برسد و مقداری از قرآن را بخواند،به او نماز را بیاموزید.» (کرمیان زیارانی،1380،ص 172)

در حدیث دیگری به همین مضمون نقل است که امام‏ علی (علیه السلام) می‏فرمایند: «نماز بر کودک، زمانی که عقلش رسید لازم است.» (هءکرمیان زیارانی،1380،ص 172) امام صادق (علیه السلام) می‏فرمایند:«امام علی(علیه السلام) در خانهء خود اتاق متوسطی برای نماز خود اختصاص داده بودند.شب‏ها برای نماز خواندن طفل کوچکی را که نمی‏خوابید با خود به آن‏ اتاق برده، نماز می‏خواند.» (عزیزی،1379،ج 2،ص 111) امام صادق (علیه السلام) می‏فرمایند: هنگامی که کودک وضو را یاد می‏گیرد،خداوند پدر و مادرش را می‏آمرزد. (عزیزی ،1379،ج 2، ص 111)

در مورد عدم سختگیری در عبادات و نماز روایات زیر نقل شده است:

«امام موسی کاظم (علیه السلام)در سنین کودکی در خدمت امام جعفر صادق (علیه السلام) (پدر ایشان)به نماز ایستاده بودند.اندیشمندی از اهالی شهر نزد آن حضرت بود و دید این فرزند به سوی در باز نماز می‏خواند که کراهت دارد،مسئله را از حضرت صادق پرسید،امام‏ فرمودند:«از خود کودک سؤال کنید.!آن اندیشمند رو به کودک‏ خردسال،یعنی امام کاظم(علیه السلام)کرد و عرض کرد:«چرا رو به در باز نماز می‏خوانید؟امام کاظم(علیه السلام)فرمود:«آن کسی که من به سوی‏ او نماز می‏خوانم از این در به من نزدیکتر است.»(نرم افزار جامع‏ احادیث نور،1383).

امام باقر(علیه السلام)از قول رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‏فرمایند: «اسلام‏ آیین محکم و استوار الهی است و دین سهل و خالی از مشقت‏ است.با مدارا در آن قدم بردارید و عبادت خدا را بر بندگان‏ خدا تحمیل نکنید و همانند سواری نباشید که مرکب خود را خسته و فرسوده می‏کند و در نتیجه نه راه سفر را پیمود و نه‏ مرکبش سالم مانده است.»(همان منبع).

به همین دلیل باید از طولانی کردن نماز کودکان و عبادات و نماز زیاد و طولانی و خسته‏ کننده پرهیز کرد.(جمشیدی،1377) «حضرت سجاد(علیه السلام) کودکانشان را دستور می‏داد تا نماز مغرب و عشاء را با هم بخوانند و نماز و ظهر و عصر را نیز با هم‏ بخوانند و در مورد این که هر نمازی را در وقت فضیلت و مخصوص خودش بخوانند بر آنان سخت نمی‏گرفت.به آن‏ حضرت عرض شد:«آن‏ها نماز را در غیر وقت فضیلتش‏ می‏خوانند.»امام فرمود:«این کار برای آنان بهتر است از این‏ که بخوابند و نماز نخوانند.»(عزیزی،1379،ج 2،ص 112) امام صادق(علیه السلام) می‏فرمایند: «من جوان بودم و در عبادت اسکن‏ کوشش بسیاری می‏کردم.پدرم به من فرمود: «کم‏تر از این مقدار عبادت کن زیرا وقتی خداوند بنده‏ای را دوست دارد با عبادت کم‏ هم از او راضی می‏شود.(عزیزی،1379،ج 2،ص 106)

براساس احادیث ذکر شده باید قبل از 7 سالگی برخی‏ زمینه‏های لازم برای برپاداشتن نماز توسط کودکان را ایجاد کرد، مثلا ذکرها،شعارهای مهم اسلامی، حرکاتی مثل ایستادن ساده‏ رو به قبله،رکوع و سجود را می‏توان یاد داد تا گاه‏ گاهی در کنار والدین تمرین کنند.به تدریج وقتی کودکان با این فریضه انس‏ گرفتند از 7 سالگی به بعد باید از آن‏ها خواست تا نماز بخوانند، اما در این فریضه نباید سخت‏گیری کرد، تا پایان 9 سالگی که‏ مؤاخذه به آن اضافه می‏شود. (باهنر،1378)

صورت عقلی گرفتن رفتار مذهبی از 7 سالگی است که‏ کودک می‏تواند مطالبی را بفهمد و از آن سر درآورد.قبل از این‏ سنین اغلب جنبهء احساسی و نشان دادن همراهی با والدین‏ و دیگران را دارد.(قائمی،1370) رؤایات زیر در مورد سن آموزش و نحوهء آموزش نماز است: در اسلام مسئلهء ارتباط با خدا به شکل غیر مستقیم از همان بدو تولد مورد تأکید قرار گرفته است،به طوری که پیامبر می‏فرماید: «هرکس که خداوند به او فرزندی داده است،در گوش راستش‏ اذان و در گوش چپ اقامه بگوید که عصمت و نگاهداری از شیطان رجیم است.»(عزیزی،1379،ج 1،ص 379)

امام صادق می‏فرمایند:«هنگامی که کودک به سن 3 سالگی‏ رسید او را وادار کنید که هفت مرتبه بگوید:لا اله الا اللّه و او را آزاد بگذارید.همین که 3 سال و هفت ماه و 20 روزه شد،دومین جمله یعنی‏ محمد رسول اللّه را یاد گرفته،7 مرتبه آن را تکرار کند.وقتی 4 ساله‏ شد،7 مرتبه صلوات بر پیامبر بفرستد،سپس او را آزاد بگذارید.در 5 سالگی دست چپ و راست را یادش دهید و وقتی آن را شناخت‏ او را در جهت قبله قرار داده،از او بخواهید که سجده کند.سپس او را آزاد بگذارید.در پایان 6 سالگی به او بگویید که نماز بگزارد و رکوع‏ و سجود را به او یاد دهید.در پایان 7 سالگی شستن دست‏ها و صورت را یادش دهید و به او بگویید که نماز بخواند.در پایان 9 سالگی نماز و وضو یادش دهید.»(عزیزی،1379،ج 2،ص 120) احادیث دیگری به همین مضمون از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) (در مکارم الاخلاق و وسایل الشیعه)،امام صادق(علیه السلام)(در بحار،وسایل الشیعه و میزان الحکمه)و از امام باقر(علیه السلام)(در میزان الحکمه)ذکر شده است.

فهرست منابع

-قرآن کریم،ترجمهء ناصر مکارم شیرازی.

-باهنر،ناصر(1378):آموزش مفاهیم دینی همگام با روان‏شناسی رشد،تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلغات اسلامی.

-بی‏ریا و همکاران(1375):روان‏شناس رشد بانگرش به منابع اسلامی،تهران، انتشارات سمت.

-جمشیدی،نرگس(1377):نقش والدین و مربیان در گرایش دینی کودکان و نوجوانان،مجموعه مقالات هشتمین اجلاس سراسری نماز(ص ص 84- 67)،تهران،ستاد اقامهء نماز.

-دیلمی،حسن(1378):هزار و یک نکته دربارهء نماز،تهران،ستاد اقامهء نماز.

-راشدی،حسن(1380):نمازشناسی،جلد دوم،تهران،ستاد اقامهء نماز.

-عزیزی،عباس(1379):جامع آیات و احادیث موضوعی نماز،جلد 1 و 2،قم، انتشارات نبوغ.

-قائمی،علی(1370):پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان،تهران،انشارات‏ امیری.

-کرمیان زیارانی،خدابخش(1380):کلام برتر،سخنان حضرت علی(علیه السلام)،تهران، ستاد اقامهء نماز.

-نعیمی،جواد(1375):شوق پرواز،مشهد،انتشارات گوهر سیاح.

-نرم افزار جامع احادیث اهل بیت(1383):نور 5/2 جامع الاحادیث،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم انسانی.