خانواده نخستین مسئول صلاح و فساد جامعه است از آن بابت که بنیان های فکری کودک در خانواده پایه گذاری می شود و والدین و بستگان کودک هستند که او را برای اجتماع صالح یا فاسد می پرورانند. می توان خانواده را نخستین موسسه ای دانست که فرد را به زندگی اجتماعی می کشاند و تمایلات و اندیشه های دینی، اجتماعی، عقیدتی، سیاسی، اغلب از آنجا منشا می گیرند.
از سوی دیگر خانواده، منبع هرگونه خیر و برکت و نعمت و سعادت جامعه است. طفل در خانه آداب صحیح زندگی اجتماعی، درس فداکاری، محبت، علاقمندی به خلق خدا، تعاون را می آموزد و آن را در محیط خود پیاده می کند.
با توجه به اینکه خانواده یکی از نهادهای اجتماعی است، لذا دارای کارکردهای مختلفی بوده و هست. در جامعه های گوناگون این کارکردها و وظایف به دلائل مسائل فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی و جغرافیایی گوناگون خواهد بود. ولیکن نقاط مشترک این کارکردها در تمام جوامع بشری، عبارتند از:
۱- بوجود آوردن و پرورش انسانهایی سالم و کارآمد، بوسیله تعلیم و تربیت مناسب.
۲- ساختن جامعه ای سالم و پویا به وسیله تربیت فرزندان.
۳- همکاری در امور تولید و رشد اقتصادی خانواده به وسیله تفاهم و همفکری بین اعضاء خانواده.
۴- ارضاء برخی از نیازهای اساسی کودک مثل نیاز به تعلق، نیاز به امنیت خاطر، تأمین امینیت روحی و روانی و سلامت فرزندان.
۵- اطاعت از امر الهی و اجرای احکام مذهبی. زن و شوهر در پرورش اخلاقی یکدیگر و هم چنین تربیت و آموزش کودکان خودشان باید الگوی مناسبی باشند.
۶- همفکری و همکاری در امور مربوط به تغذیه و بهداشت اعضای خانواده.
۷- ایجاد و تأمین امینیت روحی اعضای خانواده.
۸- تعلیم و تربیت فرزندان.
در مواقعی که والدین شاغل هستند و فرصت کافی برای برقراری ارتباط با کودک و درک او را ندارند، باید با مربیان مدرسه به صورت مداوم تعامل داشته باشند تا از طریق این انجمن ، آموزش های بسیار مفیدی از جمله آموزش در زمینه تربیت کودک و نحوه برقراری ارتباط صحیح با وی، به اولیاء ارایه داده شود امروزه اکثر مدارس، از روانشناسان به منظور آشنایی والدین با روش های نوین تعلیم و تربیت استفاده می کنند.
در دنیای مدرن، درگیری والدین در کارهای مختلف، زیاد است و معلم ها وقت کافی برای تربیت فرزند را ندارند. ما نباید به مدت زمان دقت کنیم، بلکه باید به کیفیت توجه شود. والدین می توانند، در عین حضور کم در حد یکی دو ساعت، به درستی از زمان استفاده کنند، یعنی کیفیت ارتباط مهم است.
گفته می شود که از هر صد خانواده تنها در صد اندکی (سه یا چهار خانواده) می دانند که چه باید کرد و به مرحله سلامت و بالندگی قابل توجه رسیده اند. محصول خانواده های پریشان یا آشفته فرزندان بیمار، نومید، افسرده، بزهکار و ضد اجتماعی، معتاد و …. است و اکثریت افراد مبتلا به بیماری های روانی و اختلالات رفتاری ، الکلیک، معتاد، فقیر، از خود بیگانه، جانی و … در خانواده های پریشان رشد پیدا کرده اند.
خانواده اولین کانون شکل گیری شخصیت و یادگیری روابط اجتماعی است. اولین موسسه ای که فرد را با زندگی اجتماعی آشنا می سازد خانواده است. زندگی خانوادگی در درونی ساختن رفتارها، نگرش ها وارزشها نقش بسیار موثری ایفا می نماید. کارکردهای خانواده را از سه منظر می توان مورد بررسی قرار داد که عبارتند از: کارکردهای وضعی یا برایندی، کارکردهای وظیفه ای یا مستمر، و کارکردهای ماموریتی یا بحرانی.
مقصود از کارکردهای وضعی یا برایندی خانواده کلیه نتایجی است که به محض تشکیل خانواده،حاصل می شود. منظور از کارکرد وظیفه ای یامستمر خانواده، نتایج وپیامدهایی است که انتظار می رود یک فرد یا گروه انسانی آن را به انجام برساند. منظور از کارکردهای ماموریتی یا بحرانی وظیفه ای خاص است که در شرایطی ویژه برعهده خانواده نهاده می شود
یکی دیگر از کارکردهای اساسی وظیفه ای و مستمرخانواده، کارکرد تربیتی یا آموزشی است. آموزش فرزندان و آموزش مذهب به کودکان و نوجوانان، جامعه پذیری و انتقال فرهنگ، تعلیم و تربیت، اجتماعی کردن کودکان و تعیین پایگاه ها و فراهم نمودن امنیت اقتصادی و کاریابی و ایجاد پایگاه اجتماعی برای فرزندان را از کارکردهای تربیتی و آموزشی نهاد خانواده می باشند. غفلت خانواده در ایفای کارکردهایش و بدکارکردی آن درسایر زمینه ها روی کارکرد تربیتی و آموزشی آن نیز اثر می گذارد. غفلت درکارکرد آموزشی نیز بر کارکرد نهاد آموزش و پرورش تاثیر می گذارد.
یکی از کارکردهای وظیفه ای یا مستمر نهاد خانواده در زمینه آموزش و پرورش، هدایت تحصیلی و شغلی فرزندان می باشد. بخشی از مشکلات یک نوجوان مشکلات تحصیلی است و دانش آموزان دبیرستانی در انتخاب رشته تحصیلی، شرایط ورود به دانشگاه، انتخاب حرفه و … نیازمند کمک والدین هستند که والدین در این زمینه می توانند با مشاور مدرسه نیز همکاری کنند.والدین نقش مهمی در شناخت استعداد فرزندان و هدایت آن ها دارند و راه رسیدن به این شناخت درک متقابل و ارتباط نزدیک والدین و فرزندان است.
استفاده از مشورت و راهنمایی والدین گزینه ای است که هرگز نباید در این گونه انتخاب ها نادیده گرفته شود، چرا که تجربه والدین خود نکته حایز اهمیتی است که در طول سالیان دراز به دست آمده و می تواند نقشه راهنمای خوبی برای فرزندان باشد. والدین در شناخت علایق و استعدادهای فرزندان نقش بسیار مهمی دارند، چون فرزندان بیشترین زمان را با آن ها سپری می کنند و به خصوص دوران کودکی که نقش اصلی را در تربیت فرزند ایفا می کنند و زمان خوبی برای کشف علایق فرزندان است. پدران و مادران از طریق برقرار کردن روابط و تعامل با مدرسه و دیگر نهادهای تربیتی می توانند در شناسایی این مقوله نقش مهمی را رقم بزنند.
