بازی به عنوان اساسی‌ترین فعالیت کودک، یکی از نیازهای ضروری او نیز به شمار می‌رود. نقش بازی در روند رشد جسمانی، روحی و روانی کودکان انکارناپذیر است. یکی از کارکردهای مهم بازی این است که کودکان را برای ورود به زندگی بزرگسالی آماده می‌کند.
کودک، بسیاری از مهارت‌های فردی و اجتماعی مورد نیاز خود را برای زندگی آینده با استفاده از همین بازی‌هایی که به نظر بسیاری، بی‌اهمیت جلوه می‌کند، می‌آموزد. بسیاری از متخصصان تعلیم و تربیت توصیه می‌کنند که مطالب آموزشی در کلاس‌های درس از طریق بازی آموزش داده شود تا این تعلیمات برای کودکان کاملا درونی شود.
اما این روزها بازی‌های رایانه‌ای جای هفت سنگ و لی‌لی و قایم باشک را گرفته و بیشتر کودکان را روی صندلی، مقابل صفحه نمایش رایانه میخکوب کرده است. بازی‌های رایانه‌ای، با استفاده از تصاویر جذاب، پرتحرک و زنده، همچنین صداهای مهیج، دنیایی مصنوعی از هیجان را به کودکان ارزانی می‌کند. این جاذبه و کشش، کودک را به عالمی از تخیلات می‌برد که در آن خود را قهرمان اصلی ماجرا می‌پندارد. این بازی‌ها با ترفندهای مختلف، چنان تاثیری بر فکر و اعصاب کودک می‌گذارند که او خود را جزیی از این مجموعه ماشینی می‌پندارد و کم‌کم از دنیای واقعی فاصله می‌گیرد.
آسیب‌های جسمی بازی‌های رایانه‌ای
آسیب‌های جسمی بازی‌های رایانه‌ای، محسوس‌ترین تبعات منفی این نوع بازی‌‌هاست که شاید بسیاری از خانواده‌ها نتوانند به موقع آن را دریابند یا در صورت اطلاع از بروز آنها ندانند که استفاده افراطی کودکان از این نوع بازی‌ها موجب، آنها شده است.
از جمله این آسیب‌ها میتوان به این موارد اشاره کرده:
- چشمان فرد به دلیل خیره شدن مداوم به صفحه نمایش رایانه به شدت تحت فشار نور قرار می‌گیرد و دچار عوارض می‌شود.
- به دلیل این که کودک در یک وضعیت ثابت تا ساعت‌ها می‌نشیند، ستون فقرات و استخوان‌بندی او دچار مشکل می‌شود.
- احساس سوزش و سفت شدن گردن، کتف‌ها و مچ دست از دیگر عوارض کار نسبتا ثابت و طولانی مدت با رایانه است.
- پوست فرد در معرض مداوم اشعه‌هایی قرار می‌گیرد که از صفحه رایانه پخش می‌شود و این اشعه‌ها با مرور زمان مشکلات پوستی جدی به ویژه برای کودکانی که پوست حساس دارند، ایجاد می‌کند.
- ایجاد تهوع و سرگیجه خصوصا در کودکان و نوجوانانی که زمینه صرع دارند، از دیگر عوارض بازی‌های رایانه‌ای است.
آسیب‌های اجتماعی بازی‌های رایانه‌ای
این روزها میلیون‌ها کودک در سراسر جهان هر روز منتظر ورود بازی‌های جدیدی به دنیای دیجیتال هستند تا تنهایی خود را با قهرمانان این بازی‌ها پرکنند. گرچه بسیاری از خانواده‌ها از این که فرزندشان به اندازه کافی سرگرمی دارند، خرسندند اما از آثار این انزوا طلبی غافل‌اند.
نتایج به دست آمده از تحقیق دکتر سیروس احمدی در بررسی اثرات اجتماعی بازی‌های رایانه‌ای نشان می‌دهد که دانش آموزانی که بازی‌های رایانه‌ای انجام می‌دهند، از خشونت و پرخاشگری و بیگانگی اجتماعی، فرهنگی بیشتر و ازجنبه مشارکت اجتماعی کمتر نسبت به دانش‌آموزانی برخوردارند که این گونه بازی‌ها را انجام نمی‌دهند.
همچنین مطالعات و تحقیقات متعدد نشان می‌دهند که انسان در حدود 20درصد آنچه را که می‌شنود و 40درصد آنچه را که می‌شنود و می‌بیند به خوبی کسب می‌کند، اما این مقدار برای آنچه که همزمان می‌بیند و می‌شنود و با آن کار می‌کند به بیش از 75درصد می‌رسد. بنابراین کودک در فرآیند انجام بازی‌های رایانه‌ای هم می‌شنود و هم با تصاویر و اطلاعات کار می‌کند، در نتیجه میزان یادگیری و تاثیرپذیری او به بالاترین حد ممکن می‌رسد.
اگر بازی‌های رایانه‌ای به لحاظ موضوع و محتوا با الگوهای فرهنگی، اجتماعی کودک هماهنگ باشد، میتوان آن را به عنوان ابزاری اساسی در جهت فرهنگ پذیری کودک و نوجوانان مورد استفاده قرار داد اما اگر این طور نباشد کودک را از اجتماع پذیری در دنیا واقعی دور می‌کند. براین اساس تا زمانی که نتوانیم تکنولوژی طراحی و تولید این گونه بازی‌ها را به دست آوریم و برنامه‌هایی متناسب با ویژگی‌های فرهنگی داخلی طراحی کنیم، همواره باید از آثار و عواقب اجتماعی این بازی‌ها هراسناک باشیم.
آسیب‌های روانی و تربیتی بازی‌های رایانه‌ای
تقویت حس پرخاشگری: خشونت، مهمترین محرکه‌ای است که در طراحی بسیاری از بازی‌های رایانه‌ای به حد افراط از آن استفاده می‌شود. مهمترین مشخصه این بازی‌ها، فضای جنگی بیشتر آنهاست. استمرار چنین بازی‌هایی کودک را پرخاشگر و ستیزه جو بار می‌آورد.
انزوا طلبی: کودکی که به طور مداوم با این بازی‌ها درگیر است درون‌گرا می‌شود. در جامعه منزوی و در برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران ناتوان می‌گردد. روحیه انزواطلبی باعث می‌شود که کودک از گروه همسالان جدا شود که این خود سرآغازی برای بروز ناهنجاری‌های دیگر است.
تنبل شدن ذهن: در این بازی‌ها به دلیل این که کودک و نوجوان با ساختنی‌ها و برنامه‌های دیگران به بازی می‌پردازد و کمتر قدرت دخل و تصرف دارد، اعتماد به نفس او در برابر ساختنی‌ها و پیشرفت دیگران متزلزل می‌شود.
تصور بیشتر خانواده‌ها این است که در بازی‌های رایانه‌ای، فرد در بازی، مداخله فکری مداوم دارد. اما این مداخله، فکری نیست بلکه این بازی‌ها سلول‌های مغزی را گول می‌زنند و از نظر حرکتی نیز فقط چند انگشت کودک را حرکت می‌دهند.
تاثیر منفی در روابط خانوادگی: با توجه به این که زندگی امروز رفته رفته به سمت ماشینی شدن پیش می‌رود و در بعضی خانواده‌ها زن و مرد هر دو شاغل هستند یا بعضی از مردان بیش از یک شغل دارند، خود به خود روابط عاطفی و در کنار هم بودن اعضای خانواده کمتر شده است. عده زیادی تلویزیون را عامل اصلی این اتفاق می‌دانند در حالی که جعبه جادویی دیگری با جاذبه سحرآمیزتری به نام رایانه، بر این شرایط اضافه شده و مشکلات را دو چندان کرده است.
افت تحصیلی: به دلیل جاذبه مسحور کننده‌ای که این بازی‌ها دارد، بچه‌ها وقت و انرژی زیادی را صرف بازی با آنها می‌کنند، حتی بعضی از کودکان صبح، زودتر از وقت معمول بیدار می‌شوند تا قبل از مدرسه کمی بازی کنند و وقت‌های تلف شده را هم بدین صورت جبران می‌کنند. این مشغولیت ذهنی کودکان، مانع از تمرکز آنها بر درس و کلاس می‌شود.
اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای
دکتر حسین باهر، رفتارشناس و مشاور امور رفتاری در رابطه با گرایش کودکان و نوجوانان به بازی‌های رایانه‌ای می‌گوید: به‌طور کلی این گروه سنی، بازی‌های رایانه‌ای را دوست دارند زیرا این بازی‌ها هم کنجکاوی آنها را برمی‌انگیزد و هم برایشان سرگرمی محسوب می‌شود. این بازی‌ها به راحتی در دسترس بچه‌ها قرار می‌گیرند و به همین جهت طرفداران زیادی پیدا می‌کنند. هیجانی که در برخی از بازی‌های رایانه‌ای وجود دارد، عامل اصلی جذب کودکان و نوجوانان است.
این بازی‌ها جای خودشان را در بین اقشار مختلف جامعه باز کرده‌اند و به‌دلیل تقاضای زیاد، روز به روز در حال افزایش هستند.
دکتر باهر در رابطه با اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای می‌گوید: هر چیزی را که نتوانیم برای بلندمدت ترک کنیم، تبدیل به عادت می‌شود و این عادت تکرار خواهد شد و در نهایت اعتیاد به‌وجود می‌آید. اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای بسیار مضر است و بر سلامت جسمی و روحی کودک تاثیر منفی می‌گذارد و در کودکانی که به این امر اعتیاد پیدا کرده‌اند، شاهد افت تحصیلی هستیم. این کودکان از کانون گرم خانواده فاصله می‌گیرند و در نبود بازی‌های رایانه‌ای پرخاشگر می‌شوند. استفاده از این بازی‌ها برایشان به یک نیاز تبدیل می‌شود که این نیاز علاوه بر خسارت‌های روحی، خسارت‌های مالی را هم به خانواده‌ها تحمیل می‌کند.
وی درباره شیوه کاهش استفاده افراطی از بازی‌های رایانه‌ای می‌گوید: تمامی رسانه‌های جمعی از جمله صداو سیما و مطبوعات می‌توانند در کاهش اثرات منفی این امر تاثیرگذار باشند. برای کاهش آسیب‌های اجتماعی ناشی از بازی‌های رایانه‌ای باید فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی صورت گیرد و تا وقتی که این فرهنگ‌سازی شکل نگیرد هیچ کاری نمی‌توان انجام داد. گذاشتن کارگاه‌های آموزشی با موضوع بازی‌های رایانه‌ای در فرهنگسرا‌ها و پارک‌ها بسیار تاثیرگذار است. اگر این جلسات آموزشی توسط یک استاد فرهیخته و به‌صورت مستمر باشد قطعا کاربردی‌تر خواهد بود و میتوان با شیوه‌های درست و منطقی این معضل را تا حد زیادی حل کرد.
عدم نظارت
تنها 20 درصد از کل بازی‌های تولید شده در جهان به بازی‌های خشونت‌آمیز اختصاص دارد و 80 درصد بقیه عاری از هر گونه خشونت و صرفا به منظور به کارگیری قوه تخیل، ادراک و تصمیم‌گیری کاربران طراحی شده است؛ اما جدا کردن این بازی‌ها از یکدیگر نیاز به یک ارگان نظارتی دارد.
در بسیاری از کشورها روی هر لوح فشرده بازی، رده سنی مختص به آن مشخص شده و فروشنده موظف است آن را در اختیار گروه سنی مذکور قرار دهد؛ همچنین ناشران و توزیع کنندگان بازی‌های رایانه‌ای، رده سنی بازی را هنگام خرید به والدین، متذکر می‌شوند، اما در ایران این طور نیست.
نبود یک ارگان نظارتی قوی برای نظارت بر ورود بازی‌های رایانه‌ای خارجی به کشور، رواج مفاهیمی چون خشونت، ترس و تضعیف باورهای دینی را به دنبال دارد. این بازی‌ها به صورت کپی شده و با نازل‌ترین قیمت در اختیار کاربران قرار می‌گیرد.
به دلیل نبود نظارت، کاربر ایرانی هر نوع بازی را که حتی برایش مضر باشد می‌خرد. این در حالی است که به اعتقاد برخی کارشناسان، هر هفته بین 7 تا 10 عنوان بازی وارد ایران می‌شود.
مشکلات فرهنگی
بازی‌های رایانه‌ای به عنوان بخشی از فناوری‌های نوین، تاثیرات ماندگاری بر فرهنگ، رشد و تکوین شخصیت افراد و روش‌های آموزشی گذاشته است و به دلیل پر کردن بخشی از اوقات فراغت جمعیت سنی کودک، نوجوان و جوان نیازمند توجه جدی است.
متاسفانه به دلیل ناآشنایی والدین با عارضه‌های ناشی از این بازی‌ها و همچنین نبود قوه نظارتی قدرتمند و تاثیرگذار در کشور، دایره آسیب پذیری کودکان ایرانی بیش از دیگر کودکان در دنیای بازی‌های رایانه‌ای است.
دکتر مخبر دزفولی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با تاکید بر این مطلب می‌گوید: رشد سریع فناوری‌های اطلاعات، تاثیرات بسیاری بر عرصه فرهنگی داشته است و بازی‌های رایانه‌ای و ویدئویی، به عنوان بخشی از فناوری‌های نوین، تاثیرات ماندگاری بر فرهنگ، رشد و تکوین شخصیت افراد و روش‌های آموزشی گذاشته و به دلیل پر کردن بخشی از اوقات فراغت جمعیت سنی کودک، نوجوان و جوان نیازمند توجه جدی است.
وی می‌افزاید: با توجه به رسالت فرهنگی که به عهده شورای عالی انقلاب فرهنگی است و تاکیدی که رهبر معظم انقلاب بر اهمیت مساله فرهنگ عمومی و مهندسی فرهنگی جامعه داشتند، ضرورت برنامه‌ریزی برای محصولات فرهنگی جدید، بویژه در بخش بازی‌های رایانه‌ای از مدت‌ها پیش احساس می‌شد.
به گفته دکتر مخبر با توجه به دلایل ذکر شده، تاسیس بنیادی برای بازی‌های رایانه‌ای توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی نهایی شد تا برنامه‌ریزی، هماهنگی و حمایت از فعالیت‌های مرتبط با صنعت بازی‌های رایانه‌ای را در تمامی زمینه‌های فرهنگی، هنری، فنی و اجرایی به عهده بگیرد.
چه باید کرد
بازی‌های رایانه‌ای به همان میزان که محبوب‌ترین بازی کودکان در این دوره لقب گرفته‌اند، می‌توانند به عنوان یک تهدیدکننده جدی برای سلامت روح و روان و جسم آنان نیز به شمار روند. روان شناسان همواره در بحث شکل‌گیری شخصیت رفتاری و گفتاری افراد به نقش ابزارهایی چون تلویزیون، کتاب و مطبوعات تاکید می‌کنند. اکنون با شکل‌گیری دنیای پیچیده بازی‌های رایانه‌ای هشدارها درباره آسیب‌پذیری شخصیت بچه‌ها و تاثیرگذاری آن بر جامعه شدت یافته است.
به عقیده روان شناسان آن گونه که نسبت به نقش این بازی‌ها در پرورش خلاقیت و شکوفایی ذهن و اندیشه کودکان و نوجوانان تاکید می‌شود، باید به عواقب ناشی از افراط در انجام بازی‌ها و نامناسب بودن بازی‌ها با سن آنها نیز هشدار داد.
در این میان بحث گزینش درست این بازی‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است که مسئولیت آن در وهله اول بر عهده مسئولان مربوطه است که هرچه سریع‌تر برای رده بندی این بازی‌ها و استانداردسازی انتخاب آن، اقدام نمایند و در مرحله بعد به عهده والدین است تا به این بازی‌ها تنها به عنوان سرگرمی نگاه نکنند و از تبعات منفی آن غافل نمانند.
در این صورت است که این تکنولوژی می‌تواند با جهت دهی مناسب به نحو درستی تاثیرگذار باشد.
