بحث پیرامون زنان به ویژه مادران از دیرباز مد نظر صاحب نظران بوده است. اما ضروری به نظر می رسید که ارتباط وظیفه مهم مادری و رسالت دیگر زن یعنی حضور در اجتماع بهتر تبیین شود تا تداخل و تعارضی در نقشها پیش نیاید.
تاریخچه کار زن:
------------------------
در سال های گذشته فعالیت های خانگی و تولیدی از هم جدا نبودند؛ بسیاری از تولیدات یا در خانه ها و یا در کارگاه های نزدیک خانه انجام می شد و تمام اعضای خانواده به خصوص زنان در امر تولید مشارکت داشتند. به همین دلیل زنان نفوذ قابل توجهی در درون خانواده داشتند و گاه اداره کننده اصلی خانواده و درآمدهای ناشی از آن بودند. اما به تدریج و با شروع انقلاب صنعتی در قرن نوزدهم میلادی و توسعه صنایع و انتقال تولید به کارخانه های صنعتی، استخدام فردی جای استخدام خانوادگی را گرفت و افراد مجبور شدند در بیرون ازخانه مشغول به کار شوند.1
کارخانه داران برای این که زن را از خانه به کارخانه بکشانند و از نیروی اقتصادی او بهره کشی کنند، حقوق زن، استقلال اقتصادی، آزادی و تساوی حقوق زن با مرد را عنوان کردند و آنها بودند که توانستند به این خواسته ها رسمیت قانونی بدهند. چرا که تکامل ماشینیسم و تولید به میزان بیش از حد نیاز واقعی انسانها و ضرورت تحمیل بر مصرف کننده بار دیگر ایجاب می کرد که سرمایه داری از وجود زن بهره کشی کند؛ اما نه از نیروی بدنی و قدرت کاری او، بلکه از نیروی جاذبه و زیبایی او و از قدرت افسون نگری اش در تسخیر اندیشه ها، اراده ها و مسخ آن ها در تحمیل مصرف بر مصرف کننده.2
بنابراین حضور زنان روز به روز در مشاغل مختلف بیشتر شد و زمینه حضور گسترده آنان در بیشتر کشورهای غربی فراهم آمد و به تدریج به کشورهای آسیایی در حال توسعه نیز سرایت کرد. به طوری که امروزه آمار و ارقام بیانگر حضور بالای زن در بازار کار است.3
به طور مثال آمار اشتغال زنان در کشورهای صنعتی بدین قرار می باشد:4
فنلاند: 41% فرانسه: 4/36% دانمارک: 7/37%
اتریش: 3/32% انگلستان: 7/31%
در کشورهای عربی نیز آمار اشتغال زنان این گونه می باشد:5
امارت: 5/14% قطر: 9/35% مراکش: 7/34% بحرین: 1/32% موریتانی: 43% مصر: 1/30%
نقش مادر در تربیت:
اکنون باید نقش مادر در دو مقطع مهم و حساس- کودکی و نوجوانی- بیان شود تا مادران شاغل به اهمیت آن پی برده و اولویتها را در مسیر انتخاب شغل و تربیت فرزندان به شکل صحیح تشخیص دهند.
الف) مادر و تربیت در کودکی
------------------------
برخی گمان می کنند که نقش مادر در تربیت از زمانی است که طفل او خوب و بد را تشخیص می دهد و تا حدی قادر به تشخیص مصالح و مفاسد امور می باشد. اما از نظر اسلام تأثیر مادر حتی به دوران بارداری و قبل از انعقاد نطفه نیز مربوط می شود و دوران حمل در سرنوشت طفل بسیار دخیل است.6 حتی برخی شروع زندگی آدمی را از لحظه انعقاد نطفه می دانند.7
کودک ماه ها در رحم مادر، با جسم و روح او ارتباط تنگاتنگ برقرار می کند. بعد از آن نیز تا مدتها برای رشد و ادامه حیات خود نیاز به مادر دارد و طول می کشد تا بتواند به تنهایی احتیاجات خود را برطرف کند. تمام این امور نیاز به صبر و حوصله سرشاری دارد که خداوند به مادر بخشیده تا فرزندانش به سمت کمال پیش بروند و در این وابستگی و احتیاج، حکمتی نهفته است تا کودک پیوسته با ما در ارتباط باشد و تحت تربیت او بزرگ شده و به کمال برسد.8
طفلی که قدم به این دنیا می گذارد این حق را دارد که در کنار مادر باشد و از مهر و محبت او بهره مند شود. هرگاه گریه کرد به او جواب لازم را بدهد، در آغوش او بخوابد و یا شیر بخورد. حال اگر به درخواستهای او کم توجهی شود و پاسخ لازم به واکنش های او داده نشود؛ کودک در آینده از ثبات شخصیتی سالمی برخوردار نخواهد شد و به ناسازگاری اخلاقی روی خواهد آورد.9 وجود مادر در کنار کودک سبب به وجود آمدن احساس اعتماد نسبت به اطرافیان خواهد شد. این احساس برای کودک بسیار مفید است و سبب می شود تا او بهتر بتواند شکستها و ناموفقیتها را در زندگی تحمل کند.10 اگر کودک در خانه از رابطه عاطفی خوبی برخوردار نباشد، نمی تواند آن گونه که باید به آموزش محیط پیرامون خود بپردازد تا بتواند استعدادهای خود را ظاهر سازد. تجربه نشان داده است کودکانی که در شیرخوارگاه ها بزرگ شده اند نمی توانند رابطه صمیمانه ای با دیگران برقرار کنند.11 بنابراین زندگی کودک به خصوص دو سال اول آن، دوران بسیار سرنوشت سازی است؛ زیرا شخصیت کودک هنوز شکل نگرفته و برای پذیرفتن هر صورت و شکلی آماده است.12 پس وظیفه هر پدر و مادری است که از این ویژگی انعطاف پذیری استفاده کرده و به تربیت کودکان خود اقدام کنند، پیش از آنکه شخصیت آنها شکل گیرد و دیگر از دست آنها کاری ساخته نباشد.13
ب) مادر و تربیت در نوجوانی
------------------------
همدلی و ایجاد ارتباط دوستانه و صمیمانه راهی است برای جلوگیری از رو آوردن نوجوانان و جوانان به انحراف، جرم و بزهکاری و مادر به عنوان کسی که رابطه مستقیمی با فرزندان خود دارد و سرپرستی خانه با اوست، می تواند این رابطه دوستانه را با فرزندان خود برقرار کند. این مادران که با مهربانی و محبت به نیازهای عاطفی دختر و پسر خود پاسخ می دهند، زمینه ساز به وجود آمدن اعتماد به نفس و استقلال در فرزندان خود خواهند شد.14
مادران سرمشق و الگوی فرزندان خود و شکل دهنده روح و شخصیت آنان هستند. مادرانی که دچار بیماری از خود بیگانگی هستند فرزندانی همانند خود تربیت می کنند. مادرانی که در خانواده هایی پرورش یافته اند که دختر و زن مورد تحقیر واقع شده اند، فرزندانی تربیت می کنند که آنها نیز دچار عقده حقارت می شوند و نتیجه این احساس حقارت این است که وقتی دختر به سن بلوغ می رسد در برخورد با جنس مخالف رفتار و حرکات نامناسبی از خود بروز می دهد و زیباییهای خود را در اجتماع عرضه خواهد کرد تا مرحمی بر روح بیمار و جبران کننده عقده درونی اش باشد. پسران نیز در چنین خانواده هایی بینشی نادرست نسبت به زن پیدا کرده و نسبت به زنان دیگر و همسران خود زورگو و ستمکار خواهند شد.15
پدران و مادران باید این نکته را مدنظر داشته باشند که دختران و پسران هرکدام تربیت متفاوتی را می طلبند. زیرا هرکدام از دختر و پسر باید در آینده نقش خاصی را در خانواده و اجتماع پیاده کنند. یک مادر از کودکی باید به دختر خود بفهماند که او در آینده می خواهد مادر و همسر بشود. بنابراین باید به مرور زمان به فرزند خود اعم از دختر و پسر نکاتی را که در زندگی آینده نیاز خواهد داشت بیاموزد.16
پیامدهای مثبت اشتغال:
------------------------
الف) اشتغال زنان باعث افزایش آگاهی و بینش اجتماعی آنان و ایجاد روحیه اعتماد به نفس، رشد، استقلال فکری و روحی آنان می شود.17
ب) کمک به فهم و درک مسائل زنان و کمک به حل این مشکلات، چرا که با حضور آنان در اجتماع بیشتر مشکلات و مسائل زنان را فهمیده و سعی در رفع آن می نمایند.
ج) بالارفتن منزلت زن در جامعه.18
د) مشارکت آنان در تصمیم گیری ها باعث می شود از حالت انفعالی خارج شده و به صورت فعال در اجتماع حاضر شوند.19
ه) آشنایی بیشتر با روشهای افزایش بهره وری امکانات مادی و معنوی خانواده و تلاش در جهت افزایش بهره وری.20
و) افزایش توان مدیریتی زنان که کمک بسزایی در تصمیم گیریهای اساسی خانواده خواهد کرد.21
ز) کمک به حفظ شئونات اسلامی و حفظ حریم زن و مرد، در صورت رعایت موازین از طرف زن شاغل. 22
ح) استفاده از اوقات فراغت و جلوگیری از آسیب پذیری اجتماعی در اثر فقر و نیاز مالی به خصوص در مورد زنان بیوه و مطلقه.23
ط) کمک به اقتصاد خانواده.24
ی) کمک به شادابی و سلامت روح و جلوگیری از افسردگی در اثر بیکاری و یکنواختی زندگی روزمره.25
پیامدهای منفی اشتغال:
------------------------
الف) پیامدهای منفی اشتغال بر زنان
------------------------
به دنبال انقلاب صنعتی که در غرب اتفاق افتاد، مسائل تازه و جدیدی مطرح شد که یکی از آنها تبلیغ جهت اشتغال در خارج از خانه بود. کارخانه داران و سرمایه داران به دلیل دستمزد کمتر زنان از آنها دعوت کردند تا مشغول به کار شوند و و برای جلب نظر آنها سروصدای زیادی پیرامون حقوق زنان به راه انداختند و خواستار حق مالکیت زن نسبت به درآمد واموال خود شدند. آن ها برای اینکه مادران به خاطر تنها ماندن فرزندان کوچک خود از کار در بیرون از خانه صرف نظر نکنند مهدکودک، شیرخوارگاه و ... تأسیس کردند تا مادران با خیالی آسوده،26 در محیط کار حاضر شوند. بر اثر این تبلیغات زنان زیادی وارد بازار کار شدند و تا به امروز نیز این روند ادامه یافته است؛ به طوری که در حال حاضر در کل دنیا دو سوم تا سه چهارم کار توسط زنان انجام می شود. آنها 45% از غذای دنیا را فراهم می کنند در حالی که بر طبق آمار تا سال1379ش فقط 10% از درآمد جهان به زنها تعلق دارد.27
از اثرات منفی دیگر این است که بر اثر کار زیاد به مادران صدمه های جسمی و روحی شدیدی وارد می شود چرا که این مادران به علت درگیریهای اجتماعی و رقابت های شغلی که در محل کارشان رخ می دهد دچار ناراحتیهای اعصاب و روان می شوند.28
یکی دیگر از اثرات منفی اشتغال برآورده شدن نیاز مالی زنان می باشد که این امر اگرچه در وهله اول خیلی خوب و مثبت به نظر می رسد اما واقعیت این است که زنی که نیاز مالی نداشته باشد تمایل کم تری برای ازدواج دارد همان طور که اگر مردی نیاز جنسی در خود نبیند ازدواج نمی کند همچنان که این روزها این احساس عدم نیاز از دو طرف فهمیده می شود و به همین دلیل آمار طلاق بسیار بالا رفته است.29
کار زنان خطر رقابت بین زن و شوهر را افزایش داده و در نتیجه تفاهم و همدلی آنها آسیب می رساند، چرا که مرد به عنوان پدر خانواده، نان آور خانه محسوب می شود و اگر زن نیز شغل نان آوری را بر عهده گیرد میان زن و شوهر رقابت به وجود آمده و دیگر نمی توانند به دید شریک زندگی به هم نگاه کنند30 و محیط زندگی همانند محیط کار و روابط دو همکار خواهد بود.
ب) پیامدهای منفی اشتغال بر فرزندان
------------------------
کار مادر برای کودک یک نوع محرومیت محسوب می شود.31 شما ممکن است کودکانی را بشناسید که وقتی مادرشان نیستند ناراحت و افسرده به گوشه ای می نشینند اما همین که مادرشان را می بینند شاداب و سرحال شروع به شیطنت و بازیگوشی می کنند.کودک دوست دارد وقتی که از مدرسه و یا هر جای دیگری به خانه می آید، مادرش در خانه باشد و به استقبال او بیاید تا غم و غصه های خود را فراموش کند. در صورت اشتغال مادر رونق خانه دلگرمی و نشاطی که لازمه حضور مادر است از بین می رود و بچه ها شور و شوق بازی را از دست می دهند.32 غیبت مادر از سه تا شش سالگی روی کودک تأثیر بدی می گذارد. این کمبود باعث می شود که کودک موجودی شکاک و بدبین و عاری از مهر و محبت به دیگران شود و مبتلا به شب ادراری و بدخوابی گردد.33 تکلیف کودکانی که در غیاب مادر به مهدکودک و شیرخوارگاه سپرده می شوند نیز مشخص است. طبق تحقیقات صورت گرفته رشد این کودکان کمتر از حد طبیعی بوده و دچار عوارض منفی می شوند.34 کودکستان دیگر مراکز نگهداری از کودکان نمی تواند جایگزین خوبی برای خانواده باشند و مربیان نیز نمی توانند جانشین خوبی برای مادر باشند.35
جدا شدن کودکان از مادران در نتیجه اشباع نشدن آنها از عاطفه مادری زمینه سازی بسیاری از مشکلات روحی و روانی در آینده خواهد شد، اگرخوب بررسی شود معلوم می شود که جوانان پرخاشگر، ناراحت، بی اعتنا نسبت به قانون و ... از تربیت صحیح و عاطفه مادری محروم بوده و به همین دلیل گرفتار عقده های روانی و نابهنجاریهای اجتماعی شده اند.36 دنیای امروز، زنان را که از نظر خلقت متخصص و آگاه به فن تربیت هستند به خروج از خانه و کار در بیرون و در مشاغلی که هیچ نوع تناسبی با طبع او ندارد وادار می کند؛ آن گاه کودکان را تنها در خانه و دور از سرپرست رها می کند و زمانی که جرم و جنایت افزایش پیدا می کند، تعجب کرده و دنبال علت آن می گردد.37
وظیفه مادران شاغل:
------------------------
الف) مشاغل مجاز: تمام مشاغل مباح موجود در جامعه، چنانچه در چهارچوب شرایط کار زنان واقع شود مجاز و مطلوب است. برخی از این شرایط عبارتند از:38
1. عدم اختلاط با مردان
2. احترام به شخصیت والای زن
3. عدم مغایرت با فطرت و روحیات زن
4. عدم استهلاک نیروی انسانی
ب) حدود زمانی کار زنان: کار زنان در شب به هیچ عنوان مطلوب به نظر می رسد. اگر زنان مشکل خاصی ندارند تا جایی که برایشان ممکن است کار نیمه وقت پیدا کنند تا بیشتر اوقات خود را در منزل و کنار فرزندانشان باشند.39
ج) نقش پدر در غیاب مادر: پدر باید در کنار مادر در امر تربیت نقش فعالی را ایفا کرده و شانه ازاین وظیفه مهم خالی نکند. برخی روان شناسان بر نقش پدر در تربیت بسیار تأکید داشته و معتقدند کودکانی که از پدر محروم هستند دچار «گرسنگی پدر» خواهند شد. کودکان این نیاز را دارند که با بزرگسال مذکری ارتباط برقرار کنند و هیجانات خود را کنترل کنند.40
د) حدود کار زن:
1. در نظر گرفتن مصلحت خانواده
2. رعایت مصلحت فرزندان
3. رعایت مصلحت همسر 41
4. در نظر گرفتن مصلحت زن
نتیجه:
مادران بیش از آن چیزی که ما تصور می کنیم در تربیت فرزند نقش دارند به طوری که آنها از تمام اعمال و رفتار ما در الگوبرداری می کنند. همچنین اثرات مثبت اشتغال بیشتر به نفع خود زنان است تا همسران و فرزندانشان؛ چرا که می توانند هم از نظر اقتصادی و هم از لحاظ نشان دادن تواناییهای خود در جامعه مفید بودن خود را به اثبات برسانند در حالی که بیشتر مادران شاغل اولویت در تربیت فرزند را نادیده گرفته و امور دیگر از جمله اشتغال را از اهمیت بیشتری برخوردار می دانند. زنان شاغل با توجه به این که به ناچار مدتی از روز را در خارج از خانه می گذرانند مدتی از کودکان خود دور هستند که در نتیجه فرزندان آنان دچار مشکلاتی خواهند شد که قبلا اشاره شد. از آنجا که توسعه نیروی انسانی که امری مهم در پیشرفت و توسعه کشور است از طریق خانواده به خصوص مادران صورت می گیرد توجه این مسئله با اهمیت است. همچنین باتوجه به کار بیرون زنان شاغل و نیز کارهای خانه، آنان متحمل فشارهای سنگین و مضاعفی می گردند.
و اما راهکار:
------------------------
الف) پیشنهاد به زنان که باید مادران مشاغل اولویت سنجی کرده و تمام جوانب را در نظر گرفته و در صورت نیاز اجتماع، وارد آن مشاغل شوند.
ب) پیشنهاد به همسران زنان شاغل که لازم است آنان تحولی در دیدگاه های خود داده و کمک کار همسر خود باشند.
ج) پیشنهاد به متولیان امور اجتماعی و دولت؛ از جمله دادن امتیازاتی به زنان خانه دار، در نظر گرفتن تسهیلاتی برای زنان شاغل، مجهز کردن شرکتها و مؤسسات به فنون پیشرفته و در اختیار گذاشتن این فنون به زنان شاغل تا با این کار عده زیادی از آنان بتوانند کارهای اداری را در منزل انجام دهند و همچنین برگزاری همایشهایی در زمینه اشتغال زنان و تربیت.
د) پیشنهاد به رسانه ها و مطبوعات که باید بیشتر به بررسی اشتغال زنان بپردازند و راهکارهایی را در جهت کاهش آسیب های اشتغال بر زنان بیان کنند. همچنین مطبوعات نقش مهمی را در توجه دادن زنان به نقش اصلی خود ایفا می کنند.
------------------------
پی نوشت ها:
------------------------
1- رک: خدیجه سفیری، احمد جعفر نژاد، عوامل درون سازمانی بر ارزیابی از وضعیت شغلی زنان (بخش غیر دولتی)، فصلنامه مطالعات زنان، سال اول، بهار1382، ش1، ص128 .
2- مرتضی، مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، انتشارات صدرا، چاپ سی و یکم، 1380، صص17-16 .
3- حسن، طغرانگار، حقوق سیاسی- اجتماعی زنان قبل و پس از انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1383، ص35 .
4- باقر، ساروخانی، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، (تهران، انتشارات سروش، چاپ اول، 1370)، (تهران، انتشارات سروش، چاپ پنجم، 1382)، ص162 .
5- ........................، وضعیت زنان از نگاه آمار، روزنامه جوان، سال پنجم، 13/5/1382، ش1242، ص6.
6- رک: حسین، مظاهری، تربیت فرزند از نظر اسلام، بی جا، انتشارات ام ابیها، چاپ سوم، 1378، صص23 و 65 .
7- رک: علی اکبر، مظاهری، هشدارهای تربیتی، قم، انتشارات هجرت، چاپ چهارم، 1376، صص31-30 .
8- زهرا، آیت اللهی، زن و خانواده، تهران، روابط عمومی شورای فرهنگی- اجتماعی زنان، چاپ اول، 1381، ج3، صص19-18 .
9- رک: رضا، فرهادیان، والدین و مربیان مسئول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1377، ص15 .
10- رک: زهرا، درویزه، بررسی رابطه همدلی مادران و دختران دانش آموز دبیرستانی و اختلالات رفتاری دختران شهر تهران، فصل نامه مطالعات زنان، سال اول، زمستان1382، ش3، صص35-33
11- رک: همان .
12- ابراهیم، امینی، اسلام و تعلیم و تربیت، تهران، انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، 1372، ج1، ص126 .
13- علی اکبر، مظاهری، هشدارهای تربیتی، ص191 .
14- رک: زهرا، درویزه، بررسی رابطه همدلی مادران و دختران دانش آموز دبیرستانی و اختلالات رفتاری دختران شهر تهران، فصل نامه مطالعات زنان، ش3، صص32-31 .
15- رک: محمد علی، سادات، راهنمای پدران و مادران، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، 1372، ج1، ص81 .
16- رک: معصومه، حیدری، آداب رفتار با دختران، کاشان، انتشارات محتشم، چاپ اول، 1379، ص9 .
17- بتول، محتشمی، اشتغال زنان، بایدها و نبایدها، فصل نامه شورای فرهنگی- اجتماعی زنان، بهار1378، ش3، ص81 .
18- رک: ماریو، کله ران، روان شناسی مادران، ترجمه: ن. ایران دوست و شورای نویسندگان خاتون، تهران، نشر خاتون، چاپ دوم، بی تا، ص82 .
19- حسین، اسحاقی، موانع، راهبردها و آسیب های مشارکت زنان، ماهنامه رواق اندیشه، سال چهارم، شهریور1383، ش33، صص19-17 .
20- ماریو، کله ران، روان شناسی مادران، ترجمه: ن.ایران دوست و شورای نویسندگان خاتون، ص82 .
21- رک: همان، ص82.
22- عبدالله، جوادی آملی، زن در آیینه جمال و جلال، قم، نشراسراء، چاپ چهارم، 1378، ص402 .
23- رک: داعی پور، بزهکاری زنان و عوامل مؤثر در آن، فصل نامه ندا، سال دوم، 1370، ش7، ص27 .
24- بتول، محتشمی، اشتغال زنان، بایدها و نبایدها، فصل نامه شورای فرهنگی- اجتماعی زنان، ش3، ص81 .
25- رک: علویه، ام الفخر، یاقوت و مرجان، بی جا، علویه ام الفخر، چاپ اول، 1372، ص128.
26- رک: علی، قائمی، حیات زن در اندیشه اسلامی، تهران، انتشارات امیری، چاپ اول، 1373، ص85-83 .
27- .........................، زن در نگاه علم، فصلنامه کتاب نقد، سال پنجم، زمستان1379، ش17، ص275.
28- رک: علی، پریور، خانواده و شادکامی، بی جا، انتشارات فجر، چاپ اول، بی تا، ص126 .
29- همان، ص13 .
30- رک: باقر، ساروخانی، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، ص169 .
31- علی، قائمی، روان شناسی و تربیت کودکان شاهد، تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران، چاپ دوم، 1369، ص277 .
32- ..................، اشتغال زنان، وظایف مادری، تناقض در دیدگاه ها، روزنامه قدس، سال دوازدهم، 22/9/1378، ش3456، ص6 .
33- علی، پریور، هنر زن بودن، بی جا، نشر آثار، چاپ اول، 1375، ص25 .
34- رک: مجتبی، هاشمی رکاوندی، مقدمه ای بر روان شناسی زن، بی جا، نشر شفق، چاپ اول، 1370، ص58 .
35- فلسفی، گفتار فلسفی؛ کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی، چاپ یازدهم، بی تا، ص265 .
36- رک: علی، پریور، خانواده و شادکامی، ص86 .
37- رک: همان، صص86 و 127 .
38- جمعی از دانش جویان و دانش پژوهان، جهاد جاودانه، قم، ستاد یادواره زنان شهید، استان قم، 1382، ص93 .
39- رک: علی، قائمی، روان شناسی و تربیت کودکان شاهد، ص291 .
40- رک: آدامز، میلنر و اسچرف، روان شناسی کودکان محروم از پدر، ترجمه: خسرو باقری و محمد عطاران، بی جا، بی نا، بی تا، صص10-8 .
41- علی، قائمی، نظام حیات خانواده در اسلام، تهران، انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، چاپ ششم، 1368، ص188.
