نهادینه کردن حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان (2)
شیوه های مؤثر برای نهادینه کردن حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان از منظر قرآن و روایات (2)
نویسنده: سیّد محمد رضا علاء الدین*
شیوه های مؤثر در نهادینه کردن حجاب
1ـ نقش تعلیم و تربیت:
در قرآن کریم آمده است: «هو الذی فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه» (جمعه 62/2) رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده اند (با لتعلیم ارسلت) من فرستاده شدم برای تعلیم و (بُعثت لاتمم مکارم الاخلاق) (من برای تکمیل مکرمت ها و فضائل اخلاقی (تربیت اخلاقی) مبعوث شده ام (مجلسی، ج1 ص206) مرد در جایگاه مدیریت خانواده مسئول تعلیم و تربیت است و بایستی با برنامه ریزی و تدبیر زمینه های تعلیم و تربیت همسر و فرزندان را فراهم آورد.
در قرآن کریم آمده است: «یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجاره علیها.» ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خود را از آتش دوزخ نگاه دارید، آتشی که آتش افروزش انسان و سنگ است.(تحریم66/6)
دراین آیه مسئولیت سنگینی متوجّه سرپرست خانواده گردیده و آن تعلیم و تربیت همسر و فرزندان است شوهر به عنوان مدیر خانه و خانواده بایستی همسر و فرزند خود را با سوق دادن به توحید، ایمان به قیامت، ترساندن از عذاب الهی، آراستن به تقوا، مؤدب نمودن آنان به آداب و اخلاق اسلامی، ایجاد زمینه ی رشد و کمال و تعلیم و تربیت، از عذاب روز قیامت حفظ کند. سرپرست خانواده بایستی، خانواده خود (زن و فرزند) خود را از چنان آتشی که محصول گناه و معصیت است حفظ کنید و تقوای الهی را در تمام زمینه های زندگی مراعات کند و خود و اهل بیت خود را برای چند روزه دنیا و لذّات تمام شدنی و ثروت از دست رفتنی دچار عذاب ابد الهی که آتش افروزش وجود خود انسان است ننماید. سرپرست خانواده وقتی به حفظ خود و خانواده اش از آتش جهنم اقدام کرد، یعنی آنان را از گناهان بدنی، مالی و اخلاقی بازداشت و به واجبات و انجام برنامه های خیر تشویق نمود، راه خود و خانواده اش را به بهشت هموار نموده است. قرآن به همه دستور می دهد با آراسته شدن به ایمان و عمل صالح و اخلاق حسنه به سوی بهشت بشتابید. (سارعوا الی مغفره من ربکم و جنه عرضها السموات و الارض اعدت للمتقین) (آل عمران133/3)
علامه مجلسی (ره) در تفسیر آیه ی شریفه ی (قوا انفسکم و اهلیکم ناراً) چهار وظیفه تعلیمی و تربیتی را برای مردان بر می شمارد.
1 ـ 1 دعوت به طاعت الهی
(بدعائهم الی طاعه الله):
بر سرپرست خانه است که تا زنده است خانواده خود را به طاعت خداوند و فرمانبرداری از دستورات حق که به صلاح دنیا و آخرت انسان است دعوت کند و دعوت به صورتی باشد که اجابتش از جانب آنان سخت نباشد، دعوت توأم با مهر و محبت، زبان نرم و با خوشروئی و متانت و دعوت به زبان و عمل، به صورتی که زن و فرزند عاشق و علاقه مند به طاعت حق شوند، و آن را بر تمام وظائف خود مقدّم بدانند. اطفال چون به طاعت خدا روی آوردند آنان را تشویق کنید، جایزه بدهید، ببوسید و آنان را در آغوش بگیرید تا پای طاعت در فضای وجودتان ثابت و پا برجا شود. و زنان عنایت کنند که وقتی از جانب شوهرشان دعوت به طاعت رب شدند با شوق و رغبت بپذیرند، تا اثر این پذیرش از مشرق وجود فرزندان آنها طلوع کند.
1ـ 2 تعلیم فرائض
(و تعلیمهم الفرائض)
تا جائی که برای سرپرست خانواده امکان دارد، واجبات حق را که قسمتی از آن در رساله های عملیه و قسمتی در کتب اخلاقی و فقهی آمده به خانواده اش تعلیم دهد و اگر از عهده اش برنیامد، زمینه فراگیری آنان را با بردن به مساجد و مجالس مذهبی فراهم نماید یا عالمی ربانی را به خانه دعوت کند تا فرائض حق را به آنان آموزش دهد.
1 ـ 3 نهی از منکر
(ونهیهم عن القبایح)
بر سرپرست خانواده وظیفه و فرض است که اهل خانه (زن و فرزند) را از زشتی ها نهی کند و از عواقب گناهان و معاصی بترساند و زمینه تولید گناه را در خانه از بین ببرد.
1ـ 4 امر به معروف
(و حثهم علی افعال الخیر):
بر سرپرست خانواده واجب است اهل بیت خود را به کلیه کارهای خیر و خوب از صدقه دادن در راه خدا، تواضع به افراد، احترام به بزرگترها،رعایت کوچکتر، ایجاد صلح و مسالمت بین افراد، حق گوئی و حق جوئی، حق خواهی و خیر طلبی تشویق و ترغیب کند. بکارگیری این چهار وظیفه به فرموده علامه مجلسی (ره) تحقق آیه ی (قو انفسکم و اهلیکم نارا) است. (مجلسی، ج71، ص 86)
2ـ تفکر و آگاهی بخشی:
در اسلام استدلال و تعقل و انتخاب از روی آگاهی و بصیرت پایه ی اعتقادات افراد را تشکیل می دهد. بنابراین یکی از راههای اساسی در تربیت اعتقادی و التزام یافتن به ارزشهای دینی از جمله حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان، واداشتن آنها به اندیشه، تفکر و کسب آگاهی های صحیح است. بایستی از طریق مهارت های رفتاری و گفتاری قوه عاقله و اندیشه ورزی کودکان و نوجوان تحریک و تقویت شود. و به آنها فرصت مواجهه با مسائل داده شود و روحیه کاوشگری و تفحص در حقایق دینی فراهم و تقویت شود. بدیهی است که کودکان و نوجوانان در این صورت از نظر فکری رشد یافته و در مسیر کمال و بندگی حق تعالی رشد خواهند کرد. احیاء قوه عاقله و تفکر و اندیشه ورزی در کودکان و نوجوانان موجب استقلال فکری و عدم توجه به وساوس و گرایش ها و حرفها و تحلیل های منحرف و باطل می گردد. گفتگوی علمی با کودکان و نوجوانان در حد فهم و درک آنها و تبیین فلسفه حجاب و ارزشها و پیامدهای مبارک حجاب و عفاف در خانه و خانواده و جامعه از طریق مهارت گفتگوی چهره به چهره یا قصه و فیلم یا شعر موجب می گردد آگاهی آنها از ارزش و فریضه قرآنی و الهی به کمال رسیده و انتخاب آگاهانه و مطلوب آنها شود بگونه ای که از آن به بهترین وجه دفاع و پاسداری خواهند کرد.(1)
3 ـ الگو آفرینی:
یکی از شیوه های مؤثر در نهادینه کردن حجاب و عفاف کودکان و نوجوانان روش الگو آفرینی است. در این روش فرد از فرد یا افراد دیگر به عنوان سرمشق و الگو استفاده می کند و تحت تأثیر مشاهده از حالات و رفتار دیگران آن را پیروی نموده و خود را با آنان همساز و همانند می کند. بنابراین می توان گفت: الگو پیروی عینی و مشهود از یک اندیشه و عمل در جنبه های گوناگون برای رسیدن به کمال است. تربیت ابتدائی انسان به طور طبیعی با روش الگوئی شکل می گیرد. کودکان در چند سال نخست زندگی خود، همه ی کارهایشان را از افراد پیرامون خود که در درجه اول پدر و مادر اویند الگو برداری می کند و با تقلید از آنان رشد می کند و ساختار تربیتی اش سامان می یابد. از این رو، روش الگوئی در سازمان دادن شخصیت و رفتار کودک و نوجوان، نقش بسزائی دارد. غریزه ی تقلید یکی از غرایز نیرومند و ریشه دار انسان است. به برکت وجود همین غریزه است که کودک بسیاری از رسوم زندگی، آداب معاشرت، غذا خوردن، لباس پوشیدن، طرز تکلّم ادای کلمات و جملات را از والدین و سایر معاشران در محیط خانه و خانواده فرا می گیرد و به کار می بندد. چشم و گوش کودکان و نوجوانان چون آئینه ای است که رفتارهای والدین را می بینند و می شنوند و تقلید می کنند و الگوهای عملی اش که خانواده ارائه می کند مانند نحوه پوشش و حجاب مادر یا پدر و نوع روابط عفیفانه آنها، تأثیر عمیقی بر رفتار کودکان و نوجوانان دارد و در واقع پدر و مادر با ارائه اعمال و رفتار مناسب و به شکل غیر کلامی،ارزشها و هنجارهای سالم را از همان ابتداء در شخصیت کودک ایجاد می کنند و این آموزه های غیر کلامی همچون نقش روی سنگ بر ذهن آنها نقش می بندد و بنابراین والدین و مربیان می توانند فعالیت ها و رفتارهای دینی و مذهبی خود را به گونه ای هماهنگ کنند که فرزندان متوجه شوند و الگوی ذهنی و رفتاری خود را آنها بگیرند. کودکان (دختر و پسر) از سن شش سالگی از والدین خود تقلید می کنند و تحت تأثیر دیده ها و شنیده ها الگو می پذیرند آنها حتی از اطرافیان خود برادران و خواهران یا همبازی های خود تأثیر پذیرفته و به تکرار عملی که دیده اند می پردازند.
قرآن کریم بر این روش تربیتی تأکید فراوان داشته و رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) را به عنوان اسوه و الگو معرفی می نماید. حضرت علی (علیه السلام) فرموده اند: (به سیرت پیامبرتان اقتدا کنید که برترین سیرت است و به سنت او بگروید که راهنمای سنت است) امام کاظم (علیه السلام) فرموده اند: (یحفظ الاطفال بصلاح آبائهم)(2) رفتار کودکان در اثر خوبیهای رفتار والدین حفظ می شود.
بنابراین این الگوهای پاک و با فضیلت، انگیزه و میل به پاکی و آراستگی به فضائل را در کودکان و نوجوانان گسترش می دهند و الگوهای فاسد و ناپاک؛ میل به ناپاکی و منفی گرائی را ایجاد می نماید.
پدران و مادران الگوهای محسوس و در دسترس:
در محیط خانه و خانواده والدین برای فرزندان خود اسوه های معتبر و مورد توجه می باشند لذا پدران و مادران بایستی از حیث دیداری، شنیداری، گفتاری و کرداری اسوه حسنه باشند. چشم های فرزندان دختر یا پسر همچون دوربین با حافظه ماندگار از کلیه حرکات و سکنات والدین فیلم برداری می کند و به ذهن می سپارد، حساس می شود کنجکاو می گردد، پرسش می کند و می خواهد در حد مطلوب آن رفتار یا گفتار را تکرار نماید، از جمله مسائلی که فرزندان از والدین خود یاد می گیرند و تبعیت می کنند نوع پوشش، آرایش و پیرایش است و این امور والدین همواره با کنجکاوی تمام مورد توجه فرزندان می باشد.
اگر مادر و پدر لباس های غیر تحریک کننده و غیر جلف که مروج برهنگی در محیط خانه و خانواده نباشد بپوشند و لباس های خانه و بیرون خانه آنها در عین روشنی، سادگی و بی آلایشی، تمیز و طاهر و مرتّب باشد، فرزندان هم به همین صورت لباس می پوشند و عمل می کنند. نوع پوشش پدر و مادر مُروج حیا و عفاف و حجاب و پاکدامنی در محیط خانه و خانواده و سپس جامعه است پدر و مادری که بدون رعایت مسائل تربیتی با نوع پوشش خود حیا و عفاف را درون خانه سرکوب می کنند و عملاً با رفتارشان بی عفتی را آموزش می دهند حاصل عملکرد آنها فرزندان عفیف و محبوب نخواهد بود. ولی پدر و مادری که با شکوفاسازی گوهر حیا و تقیّد به فریضه حجاب در محیط خانه و خانواده و جامعه عمل می کنند اینها سعادت و خوشبختی و رشد و تعالی را به فرزندان خویش هدیه می نمایند اینها همان خانواده هائی هستند که به اسوه حیا و حجاب حضرت فاطمه زهرا(س) به صورت شایسته تأسی جسته و اقتدا نموده اند.
4ـ عادت بخشی:
یکی از شیوه های تربیتی، عادت بخشی کودکان و نوجوانان به انجام اعمال و فرایض دینی و اخلاقی است، تا در پرتو انجام و تکرار، عمل، تبدیل به عادت شده و آنگاه این عادت آرام آرام همراه با آگاهی و شناخت گردد. تلقین، اثری شگرف و معجزه آسا در تربیت پذیری دینی و آماده سازی کودکان و نوجوانان برای انجام تکالیف دینی و عبادی دارد. تلقین و تکرار تلقینات مثبت و سازنده برای بچه ها تا پیدایش و تثبیت عادات و خصائل دینی و اخلاقی در آنها لازم و ضروری است. عمق بخشیدن و درونی کردن آموزه های دینی و اخلاقی و ملکه کردن فضائل در کودکان و نوجوانان نیازمند بهره گیری از شیوه عادت بخشی با تکنیک ها و مهارت رفتاری و گفتاری است.(3)
5ـ سالم سازی:
تأثیر محیط خانه و خانواده، مدرسه، همسایگان، هم بازیان، و دوستان و معاشران و برنامه های صدا و سیما محیط تربیتی فرزند شما را تشکیل می دهد. اگر این عناصر محیطی و رسانه ای سالم و پاک باشند تأثیر مطلوب تربیتی بر کودک و نوجوان ما خواهند داشت و بالعکس اگر این عناصر محیطی و رسانه ای آلوده و منحرف باشند کودک و نوجوان گرفتار خطرات اخلاقی و تربیتی خواهند شد.
امام علی (علیه السلام): «انما قلب الحدث کالارض الخالیه ما القی فیها من شیء قبلته)(4) ذهن و دل نونهال مانند زمین خالی است که هر تخمی در آن افشانده شود می پذیرد. امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: (با دروا اولادکم بالحدیث قبل ان یسبقکم الیهم المرحبه)(5) ارزشها و آداب و فرائض دینی را به فرزندان خود بیاموزید و (آنها را با آموزه های دینی بیمه کنید) پیش از آنکه گروه ها و محیط های منحرف بر شما سبقت بگیرند. والدین در حکم مربیان دلسوز بایستی مراقب محل زندگی، دوستان و همبازی ها، مدرسه و محل تحصیل و ورزش فرزند خود باشند و اگر این محیط ها عاری از فرهنگ حجاب و عفاف است از رفت و آمد فرزندان خود به این محیط ها جلوگیری کرده و بر اساس فریضه امر به معروف و نهی از منکر به سالم سازی محیط تربیتی فرزندان خود بپردازند و اگر توان تغییر و تحول این محیط ها را ندارند، به مکانی بهتر که نوگلان آنها آسیب نبینند هجرت و نقل مکان نمایند. نابسامانی خانواده، اختلاف و درگیری بین والدین، عدم رابطه صمیمی میان اعضاء خانواده و به ویژه والدین، در نتیجه فقدان امنیت و آرامش در خانواده، تربیت صحیح فرزند را تهدید و به مخاطره می اندازد و باعث گرفتاری فرزندان به بی حیائی، بی عفتی و بی حجابی می گردد.(6)
پی‌نوشت‌ها:
1ـ نگرشی نو به تربیت دین کودکان و نوجوانان، اثر نگارنده مقاله، ص 22
2 ـ بحارالانوار، ج23، ص 114
3 ـ نگرشی نو به تربیت دینی کودکان و نوجوانان اثر نگارنده مقاله، ص 110؛
4 و 5 ـ روضه المتقین، ج8، ص 651
6ـ نگرشی نو به تربیت دینی کودکان و نوجوانان (همان)
منبع:فصلنامه قرآنی کوثر - ش 73
