چگونه امام را به کودکم بشناسانم؟

چگونه امام را به کودکم بشناسانم؟

روش های معرفی امام (علیه السلام)

 معصومان (علیهم السلام) در پرورش شناخت و ایمان به امامت به اثبات امامت اکتفا نمی کردند و افزون بر آن متربی را دقیق تر و عمیق تر با صفات و ویژگی ها و فضائل و سیره ی امامان (علیهم السلام) نیز آشنا می کردند. در این قسمت، روش های معرفی امامان را در سیره ی معصومان (علیهم السلام) بیان می کنیم.

1. تبیین ضرورت و هدف امامت

معصومان (علیهم السلام) برای آشنایی عمیق تر متربی با امامت در موارد متعددی ضرورت و هدف امامت را برای مخاطبان خود بیان کرده اند. در روایتی آمده است:

جابر از امام باقر (علیه السلام) پرسید: چه نیازی به پیامبر و امام است؟ امام (علیه السلام) فرمود: [وجود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام (علیه السلام) مورد نیاز است] تا جهان بر صلاحش باقی بماند؛ زیرا خداوند عزوجل اگر امام یا پیامبری در میان آنان باشد عذاب را از اهل زمین برمی دارد. خداوند می فرماید: «خداوند آنان را عذاب نمی کند، در حالی که تو در میان آنان هستی» (انفال، 33) و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: ستارگان مایه امنیت آسمانیان، و اهل بیتم مایه امنیت زمینیان هستند. هرگاه ستارگان نابود شوند، آسمانیان را آنچه ناگوار است می رسد، و اگر اهل بیتم از میان روند، زمینیان را آنچه ناگوار است می رسد. (1)

در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

همیشه در زمین عالمی وجود دارد تا هرگاه مؤمنان چیزی [بر دین] افزودند، آن را برگرداند و اگر چیزی کم کردند، آن را تکمیل کند. در غیر این صورت امور بر مؤمنین مشتبه می شود و میان حق و باطل فرق نمی توانند کرد. (2)

2. بیان شایستگی های لازم برای امامت

معصومان (علیهم السلام) در مقام معرفی ائمه (علیهم السلام) ویژگی ها و شایستگی های لازم برای امام را نیز بیان کرده اند. امام رضا (علیه السلام) در روایتی، ویژگی ها و نشانه های امام را بیان کرده است؛ در این روایت آمده است:

امام نشانه هایی دارد: داناترین، حکیم ترین، باتقواترین، بردبارترین، شجاع ترین، سخاوتمندترین، و عابدترین مردمان است؛... چشمش به خواب می رود، اما قلبش نمی خوابد؛ محدث است؛ زره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای او اندازه است... سزاوارتر از خودِ مردم به آنان است؛ برای مردم دلسوزتر از پدر و مادر آنان است؛ متواضع ترین مردم در برابر خداست؛ به آنچه بدان دستور می دهد، بیش از مردم عمل می کند و از آنچه از آن نهی می کند، بیش از مردم دوری می جوید؛ مستجاب الدعوه است... سلاح پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و شمشیر او یعنی ذوالفقار نزد اوست؛ صحیفه ای نزد اوست که نام همه شیعیان تا روز قیامت در آن ثبت است و صحیفه ای نزد اوست که نام دشمنان ایشان تا روز قیامت در آن ثبت است؛ «جامعه» نزد اوست و آن صحیفه ای است به طور هفتاد ذرع که همه آنچه فرزندان آدم بدان نیاز دارند در آن است؛ و «جفر اکبر و اصغر» که از پوست دباغی نشده بز و گوسفند است و همه علوم در آن است حتی ارش یک خدشه و حتی ارش یک ضربه و نیم ضربه و یک سوم ضربه، نزد اوست؛ و مصحف فاطمه (علیهاالسلام) نزد اوست. (3)

اینکه معصومان (علیهم السلام) برای معرفی امام، معیارها و ویژگی های امام را بیان می کردند تا فرد بتواند با تطبیق آن ویژگی ها امام را شناسایی کند، بیانگر این است که آنان در زمینه آشنا کردن مردم با امامان و نیز ایجاد زمینه برای ایمان آوردن مردم به آنها، به آگاهی و اراده مخاطبان توجه کامل داشتند و نمی خواستند ایمان به امامان را بر آنان تحمیل کنند. در سیره آنان هم دیده نشده که حتی در یک مورد بخواهند کسی را مجبور به پذیرش امامت و ولایت کنند.

3. بیان فضائل امامان

اهل بیت (علیهم السلام) برای معرفی امامان، علاوه بر بیان ویژگی های امام، فضائل و مناقب آنها را نیز بیان می کردند. «فضائل» جمع فضیلت به معنای برتری است و به ویژگی هایی اطلاق می شود که فرد را بر دیگران برتری می دهد؛ مانند شجاعت، علم و... در اینجا دو نمونه را نقل می کنیم:

امام صادق (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به علی (علیه السلام) بابی از علم آموخت که از آن هزار باب و از هر یک از آن ابواب نیز هزار باب دیگر گشوده می شود. (4)

امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: ما خاندانی هستیم که خداوند زشتی های ظاهری و باطنی را از آنان زدوده است. (5)

کسی که با فضائل امامان آشنا می شود، علاوه بر اینکه شناخت عمیق تری از آنان پیدا می کند، محبت آنان نیز در قلب او ریشه می دواند و رشد می کند؛ زیرا انسان کمال جو و کمال گر است. انسان هم دوست دارد خودش به کمالات دست یابد و مظهر کمالات باشد و هم افرادی را که دارای آن کمالات هستند دوست دارد؛ بنابراین، بیان فضائل اهل بیت (علیهم السلام) باعث می شود تا مخاطبان، آنان را دوست بدارند و همین امر، زمینه را برای پذیرش امامت آنان نیز فراهم می آورد. به همین سبب، برخی خلفا بیان فضائل اهل بیت (علیهم السلام) را ممنوع کردند و اگر کسی فضائل اهل بیت (علیهم السلام) را بیان می کرد، مجازات می شد. (6)

افزون بر این، وقتی مخاطب با افرادی آشنا می شود که بسیاری از صفات عالی انسانی در آنها جمع شده، آن افراد را به عنوان الگوی زندگی خود انتخاب می کند و می کوشد در زندگی نیز در حد توان، مانند آنان زندگی کند.

روش های مأنوس کردن با اهل بیت (علیهم السلام)

نهال شناخت و ایمان به امامان (علیهم السلام) در صورتی رشد می کند و به ثمر می نشیند که متربی با ائمه (علیهم السلام) ارتباط برقرار کند و انس بگیرد. به همین سبب، معصومان (علیهم السلام) با استفاده از روش هایی می کوشیدند متربی را با امامان (علیهم السلام) مرتبط و مأنوس کنند. برگزاری آیین های بزرگداشت و یادبود و نیز زیارت قبور آنان، از روش هایی است که می تواند متربی را با اهل بیت (علیهم السلام) مأنوس کنند.

1. برگزاری آیین های عزاداری

شکی نیست که شرکت در آیین های عزاداری و گریه بر اهل بیت (علیهم السلام) امواج عشق و علاقه به آنها را در قلب شرکت کننده به حرکت در می آورد و به تدریج شخص با اهل بیت (علیهم السلام) انس و الفت پیدا می کند. افزون بر این، زمینه ای فراهم می آورد تا فضائل، اهداف و راه و رسم زندگی اهل بیت (علیهم السلام) برای مردم تبیین شود و از این طریق، نام و یاد و راه آنان برای همیشه زنده بماند. به همین سبب، معصومان (علیهم السلام) مراسم ویژه ای برای تکریم و بزرگداشت یاد و نام ائمه، به ویژه امام حسین (علیه السلام) برگزار می کردند. زید شحام می گوید:

ما جماعتی از اهل کوفه نزد امام صادق (علیه السلام) بودیم که جعفر بن عفان نزد ایشان آمد. امام (علیه السلام) او را نزد خود نشاند و فرمود: ای جعفر. جعفر گفت: بله، جانم به فدایت. امام فرمود: مطلع شده ام که در باب امام حسین (علیه السلام) شعر می گویی و خوب هم می گویی؟ جعفر گفت: آری، جانم به فدایت. امام (علیه السلام) فرمود: بگو. جعفر شعری در رثای امام حسین (علیه السلام) گفت و امام و اطرافیانش گریستند، تا اشک بر صورت و محاسنش جاری شد. (7)

همچنین امام صادق (علیه السلام) می فرماید:

پدرم به من گفت: ای جعفر، از مال من فلان مبلغ را وقف کن که تا ده سال در ایام منا، در منا برای من عزاداری کنند. (8)

امام صادق (علیه السلام) همچنین شیعیان خود را به برپایی مجالس بزرگداشت یاد و نام اهل بیت (علیهم السلام) توصیه و تشویق می کرد. ازدی می گوید:

امام صادق (علیه السلام) به فضیل گفت: می نشینید و حدیث می گویید: گفت: آری، فدایت شوم. امام (علیه السلام) فرمود: به راستی که آن مجالس را دوست دارم. ای فضیل، امر ما را زنده نگه دارید. خدا رحمت کند آن را که امر ما را زنده نگاه دارد. ای فضیل، آنکه ما را یاد کند یا ما را نزد او یاد کنند و به اندازه بال مگسی اشک از چشمانش جاری شود، خدا گناهانش را می بخشد. (9)

2. زیارت امامان

زیارت مرقد شریف معصومان (علیهم السلام) افزون بر ابعاد سیاسی و دینی، بعد تربیتی نیز دارد؛ زیرا شیعیان از این طریق با اهل بیت (علیهم السلام) ارتباط برقرار کرده و با آنها انس و الفت می گیرند. افزون بر این، به وسیله زیارت نامه هایی که از ائمه (علیهم السلام) برجای مانده است، شیعیان با ویژگی های ائمه (علیهم السلام) و سیره و اهداف آنان آشنا می شوند. از سوی دیگر، زیارت مرقد امامان (علیهم السلام) به زائران این امکان را می دهد که نسبت به آنها ابراز محبت و علاقه کنند و این موجب تقویت محبت و علاقه آنان به ائمه (علیهم السلام) می شود. به همین جهت، امامان معصوم (علیهم السلام) به زیارت مرقد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان پیش از خود اهتمام داشتند و به شیعیان نیز زیارت آنان را توصیه می کردند. صاحب کتاب مصباح الزائر نقل می کند که: امام سجاد (علیه السلام)، امام باقر (علیه السلام)، امام صادق (علیه السلام) و امام هادی (علیه السلام)، قبر امیرمؤمنان علی (علیه السلام) را زیارت کرده اند (ابن طاووس، 1367، ص 469، در منتهی الآمال، ج 1، ص 828 نیز آمده است: امام سجاد (علیه السلام) گاهی به زیارت جدش امیرمؤمنان (علیه السلام) و پدرش امام حسین (علیه السلام) می رفت و کسی مطلع نمی شد).

روش های ترویج و تبلیغ امامت

معصومان (علیهم السلام) به ترویج و تبلیغ تشیع اهمیت می دادند و برای دستیابی به این هدف هم متخصصانی در امام شناسی تربیت می کردند و هم از ابزار شعر سود می جستند.

1. تربیت متکلمان و متخصصان

اهل بیت (علیهم السلام) برای گسترش تشیع و دفاع از معارف و اعتقادات شیعه افرادی را تربیت می کردند و در واقع، از این راه، یک جریان فکری و فرهنگی ایجاد و آن را رهبری می نمودند. نقل شده است وقتی فردی از اهالی شام نزد امام صادق (علیه السلام) آمد تا با اصحاب ایشان مناظره کند، امام به یونس فرمود: «برو و هر کدام از متکلمان را که دیدی به ایجا بیاور». وی حمران به اعین، محمد بن نعمان، هشام بن سالم و قیس ماصر را به حضور امام (علیه السلام) آورد، با اینکه این واقعه در مکه اتفاق افتاده بود. (10) امامان (علیهم السلام) از این افراد می خواستند با مردم درباره ی موضوعات مختلف دینی از جمله امامت سخن بگویند. برای نمونه، به این سیره توجه فرمایید:

امام صادق (علیه السلام) به عبدالرحمان بن حجاج می فرمود: ای عبدالرحمان! با اهل مدینه [در باب موضوعات دینی] گفتگو کن که من دوست دارم در میان شیعیان وجود داشته باشند. (11)

همچنین نقل شده است:

امام صادق (علیه السلام) به محمد بن حکیم دستور داد که در مدینه، در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با اهالی مدینه بنشیند و با آنان [درباره مسائل دینی] سخن بگوید و مناظره کند؛ حتی در باب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم). وقتی او نزد امام (علیه السلام) باز می گشت امام (علیه السلام) از او می پرسید که به آنان چه گفت و آنان به او چه گفتند. (12)

2. به خدمت گرفتن شعر

معصومان (علیهم السلام) از شعرا نیز برای معرفی مکتب تشیع استفاده می کردند و شاعران را به سرودن شعر در مدح امامان (علیهم السلام) و دفاع از مکتب تشیع فرا می خواندند. امام رضا (علیه السلام) به دعبل شاعر می گوید:

در رثای حسین (علیه السلام) شعر بگو که تو تا زنده ای یاور و مداح مایی. در یاری ما تا آنجا که می توانی کوتاهی مکن. (13)

افزون بر این، معصومان (علیهم السلام) شاعرانی را که درباره ی امامان و مکتب تشیع شعر می سرودند تشویق می کردند. دعبل خزاعی در شهر مرو، زمانی که امام رصا (علیه السلام) اجباراً به ولایتعهدی برگزیده شد، نزد امام (علیه السلام) رفت و به ایشان گفت:

قصیده ای گفته ام و با خود عهد کرده ام قبل از آنکه آن را برای شما بخوانم، برای کسی نخوانم. امام (علیه السلام) به او دستور داد بنشیند تا مجلس خلوت شود. سپس به او فرمود: بخوان. دعبل قصیده ای را [با این بیت] شروع کرد:

مدارس آیات خلت من تلاوه

و منزل وحی مقفر العرصات...

بعد از پایان شعر، امام (علیه السلام) به او یک پارچه خز و شش صد دینار جایزه داد. (14)

نهی از معاشرت با مخالفان

امامان (علیهم السلام) برای حفظ عقاید شیعیان آنان را از معاشرت با کسانی که اعتقادات نادرستی داشتند و به عقاید شیعیان توهین می کردند باز می داشتند. مفضل بن مزید نقل می کند:

امام صادق (علیه السلام) در حالی که سخن در باب یاران ابی خطاب و غُلات بود به من فرمود: ای مفضل، با آنان منشین، با آنان غذا مخور، با آنان چیزی ننوش، با آنان مصاحفه مکن و با آنان (در باب مسائل علمی) سخن مگو. (15)

در سیره ی دیگری از امام صادق (علیه السلام) آمده است:

شعیب می گوید از امام (علیه السلام) درباره ی آیه ی کریمه ی «و در کتاب بر شما نازل کردیم که هرگاه دیدید به آیات خداوند کفر می ورزند و به سخره می گیرند، با آنان منشینید تا در سخن دیگری وارد شوند. در غیر این صورت، شما هم مانند آنان خواهید بود» (نساء، 140) پرسیدم. امام (علیه السلام) فرمود: مراد خداوند این است که هرگاه دیدید کسی - هر کسی که باشد - حق را انکار و تکذیب می کند و درباره ی ائمه (علیهم السلام) سخنان ناروا می گوید، از مجلس او برخیز و با او منشین. (16)

زیرا در مصاحبت و دوستی با دیگران، نه تنها اعمال و رفتار مصاحبان و دوستان بر یکدیگر تأثیر می گذارد، بلکه عقاید و طرز تلقی های آنان نیز به یکدیگر منتقل می شود. این مطلب در روایات نیز به صراحت بیان شده است؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «مرد بر دین دوست خویش است؛ پس ببینید با چه کسی دوست هستید». (17)

خلاصه مبحث

شناخت امامان (علیهم السلام) و جانشینان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ایمان به آنها سومین اصل اعتقادی اسلام است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از همان ابتدای رسالت به مسئله امامت و خلافت پس از خود توجه داشت و موضوع امامت را به صورت تدریجی و در سه مرحله مطرح کرد: زمینه سازی برای طرح مسئله امامت امیرمؤمنان علی (علیه السلام)، بیان اجمالی و صریح امامت اهل بیت (علیهم السلام) و انتصاب رسمی امیرمؤمنان علی (علیه السلام) به خلافت و امامت. در بررسی انجام شده، سیره اهل بیت (علیهم السلام) در پرورش شناخت و اعتقاد به امامت به این صورت بود:

1. برای اثبات امامت از روش های مفروض گرفتن، اقامه ی دلیل و انجام دادن کارهای خارق العاده و رفع شبهات با منطق و دلیل استفاده می کردند.

2. برای معرفی امامت و امامان (علیهم السلام) از روش های تبیین ضرورت و هدف امامت، بیان ویژگی های امام (علیه السلام)، بیان فضائل ائمه (علیهم السلام) سود می جستند.

3. ارتباط شیعیان با اهل بیت (علیهم السلام) را از طریق برگزاری مجالس عزاداری و توصیه به زیارت مراقد ائمه (علیهم السلام) تقویت و آنان را با اهل بیت (علیهم السلام) مأنوس می کردند.

4. با تربیت متکلمان و متخصصان در امامت و با استفاده از شعر، تشیع را ترویج می کردند.

5. برای حافظ عقاید شیعیان آنان را از معاشرت با کسانی که عقاید انحرافی داشتند منع می کردند.