نهادینه کردن حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان (3)

نهادینه کردن حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان (3)

شیوه های مؤثر برای نهادینه کردن حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان از منظر قرآن و روایات (3)

نویسنده: سیّد محمد رضا علاء الدین*

6ـ تشویق و تنبیه:

از دیگر شیوه های تربیتی در فرهنگ سازی فریضه حجاب و عفاف بهره گیری از مهارت تشویق و تنبیه از روی آگاهی و تصمیم به موقع است. مقصود از تشویق پاسخ مثبت در برابر رفتار مطلوب کودک (متربی) است مانند ابراز مهرورزی به او، واگذاری مسئولیت مناسب به او،‌ وعده پاداش دادن و ... و نقطه مقابل تشویق‌، تنبیه است که مقصود از آن واکنش مربی (والدین) در برابر رفتار ناپسند متربی است و برای آن مصادیقی همچون از جمله نگاه سرد، ‌روی برگرداندن،‌ بی اعتنائی، ‌تغییر چهره،‌ محروم ساختن،‌ جریمه کردن می باشد. ابن سینا فیلسوف و اندیشمند بزرگ اسلام تشویق را به منزله ضمانت اجرائی تعلیم و تربیت مورد توجه قرار می دهد و مصادیق تشویق و تنبیه را متنوع و متعدد می داند و معتقد است واکنش مربی در برابر رفتار ناپسند متربی باید متناسب و تدریجی باشد. برای ترغیب کودکان و نوجوانان به امر حجاب و عفاف بهترین روش تشویق است زیرا تعلیم و تربیت اسلامی بر سهولت، ‌محبت و ملاطفت تأکید دارد. وانگهی از طریق تشویق می توان انگیزه و میل فطری کودک را به مهر و محبت و قدردانی تأمین و اعتماد او را جلب کرد. البته در صورتی که تشویق مؤثر واقع نشد و خطا و تخلفی از سوی متربی صورت گیرد به منظور آگاهی دادن به او و جلوگیری از اهمال کاری در انجام فرائض دینی می توان ابتداء به انذار و سپس به تنبیه بدنی که جنبه ی انسانی دارد پرداخت که البته حدود آن مختصر و محدود می باشد.

تشویق و نهادینه شدن حجاب در کودکان و نوجوانان:

یکی از سرمایه های فطری و ذخائر طبیعی که در باطن هر انسان به مقتضای حکمت الهی مستقر شده است انگیزه حُب ذات است. هر انسان قبل از هر چیز و هر کس،‌ به خود علاقه دارد و بالفطره عاشق و شیفته ی خویشتن است و هیچ چیز در نظر آدمی به قدر خودش عزیز و محبوب نیست از سوی دیگر خداوند عشق به کمال مطلق و انزجار از نقص را در وجود انسان قرار داده است به گونه ای که هر انسان به صورت فطری متمایل به کامل تر شدن و پیشرفت می باشد و از کمال یابی خود احساس لذت می کند و احساس رضایت در وجودش ایجاد می گردد نتیجه این امر، ‌مضاعف شدن تکرار عمل است. تشویق پیدایش نشاط و رفع غم و اندوه می کند و موجب برانگیختگی متربی برای رسیدن به کمال می گردد و بدین صورت زمینه ی رشد و کمال او فراهم می شود.

شرایط تشویق:

رعایت ظرائفی در تشویق حائز اهمیت است:

1ـ باید عمل حجاب و عفاف را تحسین کرد،‌ نه کودک را متوجه کنیم که آنچه ارزشمند است عمل و صفت اوست.

2ـ تشویق باید به جا و به موقع و متناسب با نوع رفتار کودک و نوجوان باشد(زبانی،‌ رفتاری،‌ مالی، معنوی) .

3ـ تشویق باید به اندازه و معقول باشد و نباید به صورت هدف در آید.

5 ـ تشویق باید تحریک کننده دیگران باشد و به گونه ای که باعث ترغیب دیگران به انجام آن عمل بشود.

6 ـ تشویق باید منطبق با استحقاق کودک باشد یعنی کودک خود را مستحق تشویق بداند و از درون آن را تأئید کند و از آن آگاه باشد.

7 ـ تشویق در حضور جمع اثر بیشتری دارد.

7 ـ محبت و مهرورزی:

از دیگر شیوه های تربیتی روش محبت و مهرورزی است که می تواند ما را در نهادینه کردن عفاف و حجاب در فرزندان یاری کند. محبت و مهرورزی یکی از شیوه های بسیار مهم در جذب افراد و تثبیت رفتار ارزشی آنها می باشد. اثر محبت و مهرورزی بر روی فرد تربیت شونده (متربی) عمیق و دراز مدت می باشد. در این مدت والدین می توانند معنویات تربیتی خود را به افراد القا کنند. در نظام تربیتی قرآن کریم، محبت به عنوان اساس و رکن در جذب و هدایت انسان ها مطرح است. ادیان الهی همه بر پایه ی محبت به دل ها رسوخ کرده و راسخ مانده اند.

یکی از مهم ترین و مؤثرترین روشهای رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بهره گیری از روش محبت و مهرورزی بوده است زیرا با این روش هم جاذبه در افراد و هم انگیزه آنها افزایش می یابد. قرآن کریم می فرماید: ای رسول الله اگر این روش را پیشه نمی کردی مردم او از دور تو پراکنده می شدند. حضرت علی (علیه السلام) درباره اهمیت و تأثیر این روش می فرمایند: دوستی ورزیدن نیمی از خرد است. از نظر تربیتی شیوه محبت و مهرورزی، نیروی عظیم و کارسازی است که بقول شاعر از محبت تلخها شیرین شود،‌ از محبت سرکه ها زرین شود...

بهترین تربیت آن است که بدین روش تحقق یابد زیرا محبت با فطرت و سرشت آدمی سازگاری زیادی دارد و پذیرش آموزه های والدین را از ناحیه درون و بدون هیچ گونه تحمیلی محقق می سازد. روش محبت از آنجا که اطاعت آور و سبب همسانی و همراهی فرزند با والدین و مربی می شود، از جایگاه ویژه ای بین شیوه ها و روشها برخوردار است. از حضرت علی (علیه السلام) نقل شده است که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره روش محبت سؤال نمودند. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: (و الحب اساسی) یعنی محبت بنیاد و اساس (روش و سنت) من است.

کودک و نوجوان بیش از هر کس تشنه محبت والدین خود است. کودکی که در کانون مهر و محبت والدین خود پرورش یافته از امنیت خاطر، اعتماد به نفس و اعتماد به والدین و الگو گیری از آنها برخوردار و از انحرافات از جمله بی حجابی و بی عفتی مصون خواهد ماند.

8 ـ قصه گوئی و عبرت گیری:

یکی از شیوه های تربیتی، آموزش و تبیین قصص آموزنده که دارای پیام و عبرت است می باشد. قصه گوئی روشمند موجب تشویق و تحریک کودکان و نوجوانان به انجام اعمال نیک شده و سعی کودک بر آن است که خود را با شخصیت های قصه همانند سازد. تبیین قصه و داستان و بیان سرگذشت اقوام و ملت ها پیشین در بصیرت یابی و عبرت گیری مؤثر است. امام علی (علیه السلام) فرموده اند: در سرگذشت اقوام و امم پیشین بصیرت ها و بینائی ها و عبرت ها وجود دارد. امام علی (علیه السلام) خطاب به فرزندشان فرموده اند:

(در داستان کسانی که قبل از تو بودند توجه کن و در خانه های آنان گردش کن و آثار آنان را بنگر و دقت کن در آنچه انجام دادند و از کجا جابجا شدند و در کجا فرود آمدند و کجا منزل گزیدند.(1)

استاد شهید آیه الله مطهری در اهمیت این روش فرموده است: «داستان های اسلامی علاوه بر آنکه عملاً‌ می تواند راهنمای اخلاقی و اجتماعی سودمند باشد معرف روح تعلیمات اسلامی نیز هست و خواننده از این رهگذر به حقیقت و روح تعلیمات اسلامی آشنا می شود و می تواند خود را با محیط و جامعه خود، ‌با این مقیاس ها اندازه بگیرند و ببیند تا چه اندازه به معنی و حقیقت اسلام مجری است»(2).

قصه زنان عفیف و پاکدامن و مردان غیور و عفیف روح عفت، ‌پاکدامنی و محبوب بودن را در نهاد کودکان و نوجوانان ما می دمد و تکرار آن قصه این روحیه را تداعی و باز خوانی می کند.

نقش قصص قرآن در گسترش حجاب و عفاف:

قرآن کریم، کتاب قصه نیست ولی قصص آن در خدمت تثبیت معروف ها و رشد دادن به عقول و افکار و جهت دادن به زندگی انسان است. هر قصه به تناسب مقام و موقعیت ویژه خویش حاوی پیام ها، ‌درس ها و عبرت های آموزنده و ماندگاری است که بر روحیات و تمایلات و جهت گیری های انسان تأثیر گذاشته و او را به سمت عالی ترین مقاصد و اهداف هدایت می کند. قصص قرآن با گزینش بهترین عناصر داستانی به صورت اجمال و مختصر و با بهره گیری از اصل تکرار و تلقین مؤثرترین پیام های اخلاقی و تربیتی را به شکل ماهرانه و بدیع و تازه با پرداخت واقعیت گرایانه و شخصیت پردازی ظریف و لطیف و دقیق و توصیف تصاویر قصه و حتی رنگ ها و به صورت جذاب به بیان حقایقی می پردازد که هر صاحب عقلی وقتی به آن حقایق دل می سپارد و با آنها مأنوس می گردد درس چگونه زیستن و تقرّب به قرب حضرت حق و کسب رضایت او را به مطلوب ترین وجه فرا می گیرد.

یکی از دست آورده های قصص قرآن تعلیم و تربیت انسان در راستای سنت های حسنه الهی است که قوام و رشد انسان در بر دارد. از جمله آن سنت ها حفظ و توسعه حجاب و عفاف در خانواده و جامعه است. که قصص قرآن با شیوه های تکریم شخصیت، رشد عقلانیت، ‌توسعه عزت نفس،‌ تحریک ایمان، معرفی الگوهای سازنده و توجه دادن به معاد و تکرار و تلقین هدفمند آثار و نتایج مثبت حجاب و عفاف و آثار ذلت بار بی حجابی و بی حیایی، به تثبیت و رشد و گسترش حجاب و عفاف می پردازد.

9ـ خود شناسی و خودباوری:

از دیگر شیوه های تربیتی که موجب نهادینه شدن حجاب و عفاف می گردد خودشناسی و هویت شناسی است. خود شناسی که در روایات به عنوان سودمندترین شناختها معرفی شده،‌ انسان به عمیق ترین لایه های درونی انگیزه های رفتار خویش رهنمود می شود. انسان با تعمق در وجود خود در می یابد که خداوند او را برای هدفی متعالی آفریده است و نباید گوهر ارزشمند وجودی خود را ارزان از دست دهد. در این روش، تمام تلاش مربی بر این است که کودک و نوجوان، ارزش وجودی و توانمندیهای خود را بشناسد و به عزت درونی دست یافته و اقدامات لازم برای حفظ و ارتقاء سربلندی خود انجام دهد. اگر احساس خودباوری در کودکان و نوجوانان تقویت شود، همیشه و در تمام امور سعی می کنند ارزش خود را حفظ کند و نفس خود را آلوده به پلیدی ها نکند و رو به تعالی سیر نماید.

حضرت علی (علیه السلام) توصیه های فراوانی نسبت به شناخت خود و ارزش آن کرده اند. در سخنی امام می فرمایند: (العالم من عرف قدره و کفی بالمرء جهلا الا یعرف قدره) (خطبه 103) (دانا کسی است که قدر و ارزش خود را بشناسد و در نادانی انسان این بس که ارزش خویش را نداند)

امیر مؤمنان علی (علیه السلام)، عدم توجه به شناخت خود و استعدادها و توانمندی ها،‌ انسان را عامل نابودی و هلاکت افراد می داند و می فرمایند: (من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته) (حکمت 449) (هر کس خود را گرامی دارد هوا و هوس را خوار شمارد).

10ـ برگزاری جشن تکلیف و جشن حجاب:

از شیوه های مطلوب تربیت دینی آماده سازی کودکان و نوجوانان برای انجام تکالیف دینی و پرداختن به واجبات دینی و پرهیز از محرمات و کارهائی که خداوند منع نموده می باشد. برگزاری جشن تکلیف برای دختران و پسران تازه بالغ و برگزاری جشن حجاب برای دختران خاطره ای شیرین تربیتی در ذهن پسران و دختران بر جای گذاشته و در ذهن نونهالان باقی می ماند. برگزاری این جشن ها در آغاز زندگی نوین فرزندان،‌ علاوه بر اینکه می تواند ساختار روانی آنها را دگرگون سازد و آنها را در راستای خواسته های آفریدگار هستی و تکامل خود قرار دهد، نقش مهمی در حفظ نظام ارزشی و تربیتی جامعه دارد. برگزاری این جشن ها علاوه بر شیرین سازی تکالیف دینی موجب مهیا شدن کودکان و نوجوانان ما برای ورود به مرحله مهم و سرنوشت ساز تکلیف می گردد. بررسی آثار جشن تکلیف و جشن حجاب به روشنی نشان می دهد که در میان اقدامات تربیتی متناسب با لحظه بلوغ،‌ هیچ کاری مانند آنها مفید و سازنده نیست.

از جمله آثار برگزاری جشن حجاب و جشن تکلیف، شکوفا سازی و پرورش استعداد های دینی کودکان و نوجوانان می باشد. نکوداشت سال جشن حجاب و تکلیف موجب می گردد تلاش و تمرین آنها برای فراگیری و بکاربندی فرائض دینی از رشد مطلوبی برخوردار شود.(3)

نتیجه:

در تربیت دینی و نهادینه نمودن ارزشهای الهی همچون حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان والدین نقش مهمی را ایفا می کنند. بشرطی که از طریق روشها و شیوه های هدفمند این مهم را دنبال کنند. در نهادینه نمودن حجاب و عفاف از منظر قرآن و روایات شیوه های کارسازی همچون تعلیم و تربیت، آگاهی بخش، الگو آفرینی، ‌عادت بخشی،‌ سالم سازی،‌ تشویق و تنبیه،‌ محبت و مهرورزی، ‌قصه گوئی و عبرت گیری و برگزاری جشن تکلیف مطرح شده که بارگیری دقیق و عالمانه آن منجر به نهادینه شدن گوهر حجاب و عفاف درون فرزندانمان خواهد شد به شرطی که نهادهای مؤثر به کمک خانواده ها آمده و آنها را در این امر خطیر یاری رسانند. آموزش و پرورش، حوزه های علمیه، ‌صدا و سیما، مطبوعات و رسانه ها،‌ دانشگاه ها و سازمان ملی جوانان بایستی به صورت هدفمند در یک چشم انداز مشخص به بحث تثبیت و رشد حجاب و عفاف در کودکان و نوجوانان اقدام نمایند و این کار مهم را به یکدیگر واگذار ننمایند.

پی‌نوشت‌ها:

1 ـ نهج البلاغه، نامه سی و یک.

2ـ داستان راستان شهید مطهری،‌ ص 13 و ص 14.

3 ـ نگرشی نو به تربیت دینی کودکان و نوجونان، ‌ص 105، ‌اثر نگارنده مقاله.

منابع:

1) قرآن کریم

2) نهج البلاغه

3) آشتیانی، ‌محمد رضا،‌ گنجینه آداب اسلامی، انتشارات زهیر، 1384.

4) احمدی احمد، ‌اصول و روشهای تربیت در اسلام،‌ دانشگاه اصفهان.

5) امینی، ابراهیم،‌ اسلام و تعلیم و تربیت،‌ انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، 1379.

6) بهشتی، محمد،‌ آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت، ‌ج2،‌انتشارات سمت، 1379.

7) حسینی زاده، علی، ‌سیره تربیتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیه السلام).

8) خادمی،‌ عین الله، بررسی عوامل مؤثر بر درونی کردن ارزشهای اسلامی،‌ آموزش و پرورش، 1371.

فصلنامه قرآنی کوثر- ش 37