نکاتی درباره پرسشگری کودکان(3)

6- پاسخ نگفتن هنگام دل مشغولی

پدر، مادر، معلم و مربی – مانند دیگر انسان ها – همیشه از نشاط روحی و آمادگی لازم برای گفت و گوها ثمربخش برخوردار نیستند. شاید زمانی که آنان با پرسشی روبه رو می‌شوند، دچار سر درد بوده و یا به خاطر یک مشکل کاری، حوصلة گفت و گوی موثر با پرسشگر را نداشته باشند. در این وضعیت بهتر است به جای طرح پاسخ های نپخته و شتابزده، محترمانه و دوستانه از پرسشگر بخواهند که در زمان دیگری سوالش را مطرح کند. حتی اگر بعداً او هم فراموش کرد سوالش را بپرسد، آنان پیش قدم شوند و از وی بخواهند که سوال خود را مطرح نماید.

امیرمومنان علی (ع)، حتی فردی را که کفشش تنگ است و به همین دلیل آزرده خاطر است، از داشتن فکر و نظر درست محروم می داند.

اگر تنگ بودن کفش، آدمی را از ارائه نظر درست محروم می سازد، تکلیف پاسخ هایی که در زمان سر درد و بی حوصلگی و ناراحتی ارائه می گردد روشن است.

7- بازگویی پرسش باز زبان ساده

در صورت نیاز، مناسب است که پرسش فرزند یا شاگرد خود را یک بار با ادبیات خودمان برای او تکرار کنیم. این کار، هم نوعی همراهی با پرسشگر به شمار می آید و هم او را برای شنیدن دقیق پاسخ آماده می سازد. در ضمن، با این کار، شیوة درست طرح پرسش را نیز به او می آموزیم. رسول خدا (ص) فرموده اند : «حسن السوال نصف العلم؛ خوب پرسیدن، نیمی از دانش است.» بر این اساس، وقتی درست پرسیدن را به پرسشگر خود می آموزیم، او را از نصف دانش بهره مند ساخته و نیمی از راه کسب علم را برایش هموار کرده ایم. سپس با پاسخ درست و دقیق، نیم دیگر علم را نیز به او می آموزیم.

8- پاسخ گویی پس از اندیشه و مطالعه

اگر برای پاسخ گویی شایسته به زمان نیاز دارید با کم فکر و مطالعة بیش تر می توانید، پاسخ بهتر و دقیق تری ارائه کنید، از مخاطب خود بخواهید که در زمانی دیگر، دوباره پرسش خود را مطرح سازد. جواب ندادن به سوال، از ارائة پاسخ های سست و سطحی به مراتب بهتر است. همان گونه که پیش از این نیز گفتیم، سراسیمگی در مواجهه با پرسش های اعتقادی، باعث خطاهای گوناگون در پاسخ گویی خواهد شد و بر مشکلات فکری کودکان و نوجوانان خواهد افزود. این احساس که «اگر من الان جواب ندهم پرسشگر گمراه خواهد شد.» باعث عرضة پاسخ های ضعیف و تشویش آور می گردد؛ البته ارائة برخی مقدمات و برخی توضیحات تا زمان عرضة پاسخ بهتر، اشکالی ندارد؛ ولی اگر با یک مطالعه، پاسخ بهتر و جامع‌تری می توان ارائه داد، در پاسخ گویی شتاب نکنید. رسول خدا (ص) فرموده اند : «درنگ از خدا و شتابکاری از شیطان است.» عمل به از حدیث شریف، در کار پاسخ گویی به پرسش های مذهبی کودکان و نوجوانان، ضروری تر و مهم تر است.

9- پاسخ گویی شجاعانه

ذهن بزرگ ترها پیچیده و تو در تو است؛ اما ذهن کودکان و نوجوانان این گونه نیست. برخی از ترس اینکه مبادا پس از پاسخ گوی به سوال های بچه ها با پرسش های پیچیده تری روبه رو شوند، از ارائة پاسخی که می دانند نیز صرف نظر می کنند؛ مثلاً وقتی کودکی می پرسد که آیا جن وجود دارد یا نه ؟ بزرگ تر ها از پاسخ دادن طفره می روند؛ زیرا می ترسند که پس از جواب دادن به این پرسش، با پرسش های پیچیده ای دربارة شکل و شمایل و حال و روز جن روبه رو گردند؛ البته این یک فرض بزرگسالانه دربارة پرسش های سادة کودکان است.

من یقین دارم که بسیاری از پدران و مادران و معلمان و مربیان از عهدة پاسخ گویی به پرسش های کودکان و نوجوانان بر می آیند؛ ولی چون از ادامة پرسش و پاسخ نگرانند و بیم دارند که نتوانند به پرسش های بعدی آنان پاسخ دهند، جوابی را که می دانند نیز مطرح نمی سازند. شما اطلاعات مفید خود را به پرسشگرتان منتقل کنید و اگر با سوال های دشوارتری روبه رو شدید، او را به روحانی محل یا معلم دینی اش ارجاع دهید و یا پس از پیدا کردن پاسخ، در فرصت دیگری به گفت و گو با وی بپردازید.

حاصل تجربة دهها مورد گفت و گو با کودکان و نوجوانان، آن است که بچه ها با چند جملة کوتاه درست و مهربانانه قانع می شوند و تا پدید آمدن پرسشی دیگر آرامش می یابند؛ البته تأکید می کنم جوابی که ارائه می دهید، باید درست و در عین حال روشن و دور از پیچیدگی باشد. رسول خدا (ع) فرموده اند : «ما گروه پیامبران ، فرمان گرفته ایم که با مردم به اندازة عقل هایشان سخن بگوییم». به قول معروف :

چون سر و کار تو با کودک فتاد    پس زبان کودکی باید گشاد

با درک ظرفیت ذهنی بچه ها، پاسخ خود را ارائه نمایید و بدانید که اگر مثال ها و استدلال‌های شما در حد توان عقلی آنان باشد، در بیشتر موارد، پاسختان را می پذیرند.

اهمیت استفاده از هنر

اساساً در حوزة تعلیم و تربیت، استفاده از هنر جایگاه والایی دارد. وقتی کار آموزش مسائل دینی و به ویژه پاسخگویی به پرسش های دینی با جذابیت های هنری همراه می گردد، مخاطب ما با شوق بیش تری به سخنان ما گوش می سپارد و به دریافت بهتری از آنچه گفته‌ایم، نائل می گردد. در این جا به سه قالب اثر گذار هنری که می تواند ما را در کار پاسخگویی به پرسش های دینی یاری کند، اشاره می نماییم و برای هر یک نیز نمونه ای را ذکر می کنیم :

الف) قالب قصه

قصه از دیرباز مورد توجه مربیان و معلمان اخلاق بوده است. به خاطر جذابیت این قالب در آموزش اخلاق و معنویت، کتاب های اخلاقی بسیاری در این قالب نگارش یافته است. استفاده از این قالب در کار آموزش مسائل دینی و پاسخگویی به پرسش های این حوزه بسیار مفید و ثمربخش است. کتاب «خدا و قصه هایش» و «پیامبر و قصه هایش» با همیت توجه نوشته شده اند که اولی آموزش توحید به کودکان در قالب قصه و دومی آموزش سیرة پیامبر در قالب قصه است.

حکایت «معالجه با حشره» از کتاب «خدا و قصه هایش» به یکی از پرسش های توحیدی کودکان مربوط است آن را با هم می خوانیم. این حکایت پاسخ گوی این سوال است که چرا خدا برخی موجودات بی فایده را آفریده است :

سال ها قبل، مردی یک حشرة کوچک و سیاه را روی زمین دید و با خودش گفت : چرا خدا این حشرة زشت را آفریده است ؟ «مدتی بعد، آن مرد بیمار شد اطرافیان او، وی را نزد بهترین پزشک شهر بردند. بیماری مرد بسیار خطرناک و درد آور بود. به خاطر بیماری، پوست بدنش آن قدر زخم داشت که کسی جرأت نمی کرد به او نزدیک شود. پزشک که مرد بیمار را دید، لبخندی زد و گفت : «ناراحت نباش ! من خیلی زود بیماری تو را خوب می‌کنم.» سپس رفت و از حیاط خانه اش، چیزی برداشت و نزد بیمار بازگشت. مرد بیمار، نگاهی به دست پزشک انداخت. در دست پزشک یکی از همان حشراتی بود که مرد بیمار روز قبل دیده بود و با خودش گفته بود که این حشره چه فایده ای دارد. از پزشک پرسید : «جناب طبیب ! این حشره را برای چه کاری اورده ای ؟» پزشک گفت : «درمان این بیماری پوستی تو، در بال این حشره است. من اکنون کمی از بال این حشره را در آب می ریزم و به زخم های تو می مالم. فردا صبح که بیدار شوی، اثری از این زخم ها در بدنت نخواهد بود.» پزشک، معالجة خود را به پایان رساند و همان طور که وعده داده بود، فردا صبح، بیماری آن مرد بهبود یافت. آن مرد نیز فهمید که خدا، آفریدگاری دانا و حکیم است و کار بیهوده نمی‌کند. او به خوبی دانست که هر کدام از آفریده های خدا فایده ای دارند و همة آن ها باید در دنیا وجود داشته باشند.

ب) قالب شعر

این حالت برای کودکان بسیار جذاب و دلنشین است. خوشبختانه شاعران خوش قریحة ما، اشعار فراوانی در حوزة اخلاق و آموزش دین سروده اند که باید از آن ها به درستی بهره ببریم. در اینجا شعری از آقای جعفر ابراهیمی را که در تبیین قانون «عمل و عکس العمل» سروده شده با هم می خوانیم :

من در کمرش کوه          خوشحال می دویدم

ناگاه در دل کوه         صدای پا شنیدم

وقتی که ایستادم         دیگر صدا نیامد

همراه نالة باد              صدای پا نیامد

وقتی که می دویدم        بر سنگ های انبوه

صدای پای خود را         من می شنیدم از کوه

مثل صدا و کوه است       اعمال ما و دنیا    

آید به سوی ما باز       هر کار زشت و زیبا

ج) قالب تشبیه و تمثیل

برای روشن ساختن بسیاری از مفاهیم دینی، حتماً باید از تشبیه و تمثیل استفاده کنیم. بدون بهره گیری از این هنر، درک بسیاری از مفاهیم دینی برای بزرگسالان نیز سخت و دشوار است. حتی مفاهیم قابل درک نیز آن گاه که با یک تشبیه و تمثیل قرین می گردد، بهتر به دل می نشیند و راحت تر فهمیده می شود. به همین دلیل است که قرآن و اهل بیت (ع) در توضیح سخنان خود از این روش به فراوان استفاده کرده اند. نمونه ای از تشبیهات حدیثی و تصاویر مربوط به آن را در کتاب «چهل حدیث و تصویرها» می توانید ببینید تشبیه و تمثیل در کار پاسخگویی به سخنان کودکان نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. مثلاً در جواب این پرسش که «چرا خدا دعاهای ما را اجابت نمی کند ؟» می توانیم این وضعیت را به وضعیت کودکی تشبیه کنیم که از مادرش کبریت می خواهد و او از سر دلسوزی، کبریت را به فرزندش نمی دهد. این تشبیه خیلی خوب روشن می کند که بر نیاوردن خواسته ها همیشه به معنی نامهربانی و کم لطفی نیست و ای بسا که عین لطف و مهربانی باشد.

استفاده از مثال نیز گرچه با تشبیه متفاوت است ولی این روش نیز بسیار اثر گذار است؛ مثلاً در پاسخ به این پرسش کودکان که می گویند : «چرا خدا را نمی توان دید ؟» با آوردن چند مثال می توان به او نشان داد که هر موجودی را نمی توان دیدو در این باره می توان از مثال‌هایی چون : اکسیژن، امواج رادیو و تلویزیون و عقل انسان ها یاد کرد که با آن که آن‌ها را نمی بینیم، می دانیم که وجود دارند.