• روشهای تربیتی متفاوت هستند. ولی بیشتر آنها مبتنی بر نظام پاداش و مجازات می باشند. این اصل در فرایند تربیت چه اهمیتی دارد؟
• اصل پاداش و مجازات، مبتنی بر ابزارهای روانی است که رفتارهای مثبت را تقویت و تشویق و رفتارهای منفی را می زداید و از بین می برد. وقتی که انسان احساس می نماید به خاطر عملی خاص پاداش در انتظار اوست، برای رسیدن به پاداش به این کار مبادرت می ورزد. درست مانند این که فردی برای رسیدن به قهرمانی و پیروزی، فاصله های طولانی را طی می نماید و تمرینات سخت را به جان می خرد. پاداش نقش تقویت کنندگی رفتار مثبت را ایفا می نماید. عکس این امر برای مجازات هم مطرح است. ما از روی ترس از نتایج منفی، از انجام کارهایی پرهیز می کنیم و عملهایی را بر خود حرام می نماییم. چه این نتایج بخشی از عملی باشد که از آن کناره جسته ایم و چه منبع آن مجازاتی باشد که کسی بر ما اعمال می نماید.
مسأله پاداش و مجازات به جنبه رغبت و پرهیز در ساختار انسان ربط دارد. این دو احساس عهده دار حمایت از انسان و تحقق نیازهای مثبت و منفی انسانی هستند. در عرصه تربیت، ما باید انتخاب نوع پاداش و مجازات را پس از بررسی قابلیت کسی که می خواهیم به او پاداش بدهیم و یا مجازاتش کنیم صورت بگیرد. جز پس از بررسی دقیق فرد و شرایط و روش، نباید در باره چیزی که می خواهیم کودک را به سوی آن سوق دهیم از پاداش استفاده کنیم و در باره چیزی که می خواهیم کودک را از آن دور کنیم مجازات در نظر بگیریم. زیرا اگر بیشتر یا کمتر از توان و نیاز فرد به او بدهیم کار را بر او دشوار ساخته ایم.
اما در باره کودک باید گفت که هدف از استفاده از پاداش و مجازات برای او، رشد دادن شخصیت و انسانیت و عقل اوست. زیرا برای ما لازم است که سعی کنیم کوتاه ترین راه را برای رسیدن به عقل او کشف نماییم. به عبارت دیگر فرایند تربیت غالباً با درون انسان سروکار دارد. زیرا ما می خواهیم از این طریق کودک اندیشه های خاصی را در عقل خود داشته باشد و احساسات خاصی را در قلب خود داشته باشد و از راههای خاصی به سوی هدف خاصی رهسپار شود. تعامل با کودک برای نفوذ به درون اوست. از آن روی که همیشه در درون انسان مناطق و زوایای بسته ای در برابر دیگران وجود دارد، ما نیازمند آنیم پیش از این که از روشهای ملایم بهره بگیریم، ابزارهای گوناگون را مورد تجربه قرار دهیم.
از این رو فرایند پاداش و مجازات در تربیت، فرایندی پویا می باشد. بر این اساس حرف من است که باید پاداش و مجازات را پیش از استفاده مورد بررسی قرار دهیم. اگر ما کودک را به پاداش در برابر درس خواندن عادت بدهیم، او را وادار کرده ایم که فقط در برابر پاداش مالی درس بخواند، او را از توجه فعالانه به درس یا مسأله مهم یا اندیشه ای دور کرده ایم.
از این رو ما نفی نمی کنیم که در حالتهایی که کودک حالت تمرد دارد یا از درس و خواندن و چیز دیگری نفرت دارد ، ممکن است به پاداش نیاز داشته باشیم تا کودک چیزی را که مورد نظر ما می باشد خودش انتخاب نماید. این را می توان در کودکانی دید که از درس خواندن امتناع دارند. اگر پدر و مادر پول یا اسباب بازی به آنان بدهند یا وعده مسافرت و تفریح به آنان بدهند، برای رسیدن به این پاداش کوشش می کنند و تا اندازه با درس آمیخته خواهند شد که از آن لذت ببرند و به نمرات بهتری دست یابند. اگر پدر و مادر به آنان هدیه ندهد، اینان از درس خواندن سرپیچی خواهند کرد.
فرایند پاداش و مجازات به مانند دارو می باشد. این که چه اندازه از آن به مصرف برسد، نیاز به دقت و بررسی کافی دارد. پاداش و مجازات ریشه قرآنی هم دارد و با ماهیت انسان تناسب دارد.
